Ustawa z 13.1.2023 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw – oczami administratywisty
Sprawy testowe w NSA – rozszerzenie zakresu kognicji
Od 15.7.2022 r.57 także niezawisłość i bezstronność sędziów sądów administracyjnych może podlegać weryfikacji w tzw. procedurze testowej. Kompetencja sądu została przepisana w art. 5a PrUSA. De lege lata do właściwości NSA należy orzekanie jako sąd I i II instancji w przedmiocie wyłączenia na tej podstawie sędziów NSA oraz sędziów delegowanych do pełnienia obowiązków w tym sądzie oraz jako sąd II instancji rozpoznając zażalenia na postanowienia WSA wydane na skutek rozpoznania wniosku58. Nowelizacja z 13.1.2023 r. zakłada rozszerzenie przypadków orzekania przez NSA w sprawach testowych obejmując, dodatkowo również następujące sytuacje:
1) badanie przez NSA z urzędu zapewnienia prawa do sądu niezależnego, bezstronnego i ustanowionego na podstawie ustawy59;
2) badanie przez NSA w toku kontroli orzeczeń sądowoadministracyjnych czy okoliczności towarzyszące powołaniu sędziego sądu administracyjnego stanowią podstawę do podważenia orzeczenia wydanego z udziałem tego sędziego60;
3) badanie przez NSA spełnienia przez sędziego SN lub sędziego delegowanego do pełnienia czynności sędziowskich w SN wymogów niezawisłości i bezstronności oraz ustanowienia na podstawie ustawy, z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu, na wniosek uprawnionego, jeżeli w okolicznościach danej sprawy może to doprowadzić do naruszenia standardu niezawisłości, bezstronności lub ustanowienia na podstawie ustawy61;
4) rozpoznawanie przez NSA odwołań od postanowień wydanych na skutek rozpoznania wniosków, o których mowa w lit. c)62;
5) rozpoznawanie przez NSA wniosków o ponowne rozpoznanie od postanowienia o wyłączeniu, wskutek przeprowadzenia sprawy testowej, sędziego orzekającego w postępowaniu przed sądem wojskowym63;
6) rozpoznawanie przez NSA wniosków o ponowne rozpoznanie od postanowienia o wyłączeniu, wskutek przeprowadzenia sprawy testowej, sędziego sądu powszechnego64.
Sytuacje wskazane w lit. a–b stanowią nową kategorię spraw testowych wprowadzonych na mocy nowelizacji, choć ich elementy były znane praktyce stosowania prawa. Na potrzeby opracowania proponuje się wprowadzenie podziału spraw testowych na te w ścisłym znaczeniu (sensu stricto) oraz szerokim (sensu largo). Kryterium podziału stanowi dopuszczalność działania przez sąd z urzędu, podstawa prawna działania, przesłanki oraz skutki stwierdzenia braku realizacji w konkretnej sprawie standardu niezawisłości i bezstronności. Do zagadnienia powrócimy także w pkt 7 artykułu.
Przystępując do oceny merytorycznej uchwalonego na mocy nowelizacji rozwiązania, nie sposób nie spostrzec, że ustawodawca zdaje się nie uwzględniać tego, że NSA nie sprawuje nadzoru ani nad SN, ani sądami powszechnymi czy wojskowymi. Stoimy na stanowisku, że poruczenie kompetencji określonemu organowi państwa tylko dlatego, że w danym momencie spełnia standard ustanowienia ustawą oraz jest prima facie jest przygotowany merytorycznie do realizacji zadania, nie tylko nie stanowi samodzielnej dyrektywy wyboru rozstrzygnięcia ustrojowego, ale jest po prostu błędne. Ze względu na ograniczone ramy opracowania naświetlone zostaną tylko dwie kwestie.
Po pierwsze, poruczenie NSA wyłącznej kompetencji do badania spełnienia przez sędziego SN lub sędziego delegowanego do pełnienia czynności sędziowskich w SN wymogów niezawisłości i bezstronności oraz ustanowienia na podstawie ustawy, z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu generuje nie tylko ryzyko paraliżu organizacyjnego NSA (szerzej pkt 6), ale de facto oznacza przyznanie uprawnienia do ingerowania w obsadę SN w poszczególnych sprawach. Oczywiście obowiązujący de lege lata mechanizm rozpoznawania spraw testowych sensu stricto nie jest idealny. Poza kwestiami procesowymi wątpliwości budzi to, że weryfikacja standardu niezawisłości i bezstronności odbywa się – co do zasady – w tym samym sądzie, w którym jest rozpoznawana sprawa, co niewątpliwie negatywnie wpływa na komfort orzekania. Obecnie ustawodawca na mocy nowelizacji 13.1.2023 r. proponuje częściowy wyłom w mechanizmie rozpoznania spraw testowych sensu stricto. Przy czym rozpoznawanie tych spraw poruczone zostaje nie tyle sądowi wyższej instancji, ale sądowi usytuowanemu w innym pionie. Jedynym wytłumaczeniem dla przyjętego rozwiązania jest konsekwentne włączenie NSA w nadzór nad fragmentem działalności SN. Przy czym przesunięcie to jest niekonsekwentne. Gdyby ustawodawca istotnie troszczył się o komfort orzeczniczy powinien był wprowadzić jako zasadę, że sąd wyższej instancji rozpoznaje sprawy testowe sensu stricto z zastrzeżeniem wyjątku dla SN, NSA oraz sądów, w których w szerokim zakresie stosowana jest tzw. instancja pozioma.