Sprawy o uznanie za zmarłego w przypadku ofiar II wojny światowej – w poszukiwaniu nowego podejścia
Cel postępowań o uznanie za zmarłego osób zaginionych w trakcie II wojny światowej
Jak już wskazano powyżej, celem postępowania o uznanie za zmarłego jest usunięcie stanu niepewności co do prawnoosobowego statusu osoby zaginionej oraz umożliwienie przywrócenia obrotowi jego majątku. Przez cały szereg lat, pod kątem tej właśnie przesłanki rozumiany był interes prawny w złożeniu wniosku o uznanie za zmarłego. Oznaczało to, że zainteresowanym, w rozumieniu art. 510 § 1 KPC (a więc osobą uprawnioną do złożenia wniosku, stosownie do treści art. 527 KPC), zasadniczo była każda osoba, której prawa zależą od przyjęcia domniemania śmierci człowieka, którego wniosek dotyczy. W zasadniczej większości, byli to więc potencjalni spadkobiercy zaginionego.
Jednak w omawianych przez nas sprawach, niepewność ta jest wyeliminowana przez upływ czasu, a intencją prowadzenia spraw o uznanie za zmarłych ofiar II wojny światowej jest przywrócenie więzi między państwem a jej dawnym obywatelem oraz podkreślenie formalne więzi między zmarłym a jego żyjącymi krewnymi. Należy się zgodzić z opinią P. Wojciechowskiego, który również w swoich rozważaniach nad ofiarami II wojny światowej wychodzi z założenia, że dla państwa przestajemy istnieć w chwili sporządzenia aktu zgonu lub – w sytuacjach szczególnych – wydania przez sąd orzeczenia o uznaniu za zmarłego10.
Wraz z upływem czasu może się wydawać, że sprawy związane z uznaniem za zmarłych ofiar II wojny światowej będą coraz rzadziej zajmować polski wymiar sprawiedliwości. Przyczyną tej sytuacji jest wąskie rozumienie interesu prawnego wnioskodawcy, jakim jest ustalenie praw do spadku lub innych uprawnień. Wraz z ewolucją debaty publicznej i ograniczającego potencjalne roszczenia nowelizacją prawa administracyjnego11, przesłanka regulacji uprawnień majątkowych w kolejnych latach będzie coraz słabsza.
Niezależnie jednak od prawa materialnego, coraz większe znaczenie dla analizowanego zagadnienia mają kwestie historyczne, polityczne i symboliczne. Należy pamiętać, że z uwagi na niespotykany w dziejach Europy przebieg II wojny światowej, a w szczególności liczbę ofiar tego okresu czas ten nie pozostaje obojętny dla stosunków społecznych zarówno lokalnych, regionalnych, jak i międzynarodowych. Choć w artykule o charakterze studium prawno-politycznego nie ma miejsca na szczegółową analizę historyczną sądzimy, że warto zwrócić uwagę na specyfikę tego okresu, w ramach którego w poszczególnych lokalizacjach w określonych zakresach czasowych ginęły całe grupy lub społeczności obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, i zdarzenia te mają wpływ na stosunki społeczne do dnia dzisiejszego. Pierwszym takim zagadnieniem jest Zagłada polskich Żydów, która trwała od zimy 1939 r. do końca wojny, a jej apogeum miało miejsce w czasie Akcji „Reinhard”, w latach 1942–1943. Do innych akcji o charakterze zorganizowanym i celowym zaliczyć należy również Zbrodnię Katyńską, Sonderaction Krakau, Akcję Zamość, Zbrodnię w Piaśnicy, Zbrodnię Wołyńską, czy Obławę Augustowską. Wskazujemy te wydarzenia, które nie zamykają listy zorganizowanych akcji skierowanych przeciwko obywatelom Rzeczypospolitej, ale pozwalają zilustrować zagadnienie, które przedstawiamy w dalszych częściach artykułu. Pamięć zbiorowa o tych zdarzeniach jest wynikiem zarówno dostępu do archiwów i zainteresowania badaczy, jak również przekazu międzypokoleniowego rodzin ofiar i ocalonych.
Na gruncie szeroko rozumianych nauk psychologicznych dostrzegalne jest stanowisko, że traumy mają znaczenie dla następnych pokoleń. Dotyczy to zarówno stricte nauk medycznych, w których epigenetyka specjalizuje się w dziedziczeniu traum, jak również nauk psychologicznych, w których analiza przeszłych pokoleń pozwala zwiększyć efektywność procesu terapeutycznego12. Dodatkowo w przypadku Zagłady nauki społeczne identyfikują13 zagadnienie Drugiego14 i Trzeciego15 Pokolenia – a więc kolejnych pokoleń potomków Ocalonych, którzy m.in. mogą czuć powinność pielęgnowania pamięci o ofiarach Zagłady. Transpozycja lub pośrednia transmisja traumy do kolejnego pokolenia (Trzeciego) może wpływać na współczesną chęć uregulowania stanu prawnego po nieżyjących przodkach – ofiarach Zagłady.
Jak wskazuje K. Łagojda w sprawach o uznanie za zmarłych ofiar Zbrodni Katyńskiej istniało spectrum przesłanek, które powodowały bądź nieprawidłowościami w sprawach prowadzonych w okresie wczesnej Polski Ludowej, bądź odstępowaniem od prowadzenia takich spraw przez członków rodzin16. Jak zauważa, wynikało to zarówno z fałszywych dat i przypisywania przez tzw. komisję Burdenki sprawstwa tej zbrodni Niemcom, co również wiązało się licznymi reperkusjami wobec rodzin ofiar Zbrodni Katyńskiej, którzy próbowali przedstawiać w sądzie dokumenty przeczące „ustaleniom” Burdenki.
Mając powyższe na uwadze można sądzić, że sprawy o uznanie za zmarłego mogą mieć znaczenie nie tylko – dla ustalenia uprawnień o charakterze majątkowym – ale również w celu upamiętnienia danej osoby. Dodatkowym istotnym aspektem prezentowanego zagadnienia jest fakt, że w trakcie i po zakończonej sprawie o uznanie za zmarłego najpierw polski sąd, a następnie urząd stanu cywilnego wystawia polski dokument urzędowy, który wyznacza granice czasowe czyjegoś życia: postanowienie, a po jego uprawomocnieniu – akt zgonu. W wielu przypadkach przed wystawieniem tych dwóch dokumentów albo nie ma dokumentów świadczących o śmierci danej osoby, albo są to dokumenty wystawione przez okupanta. Przeprowadzenie więc takiej sprawy ma charakter więziotwórczy, przywracający spójność między przedwojennym obywatelem a niepodległą Rzeczypospolitą Polską. Stanowi też wyraz troski współczesnego państwa polskiego o ciągłość genealogiczną nieżyjących obywateli sprzed 80 lat ze współczesnymi obywatelami Rzeczypospolitej.