Rodzina zastępcza jako reprezentant małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
W płaszczyźnie interpretacji samych przepisów rodzinnych trudne jest to do zaakceptowania, zwłaszcza, że dochodzi do sytuacji, w której osoba nieuprawniona w myśl KRO podejmuje decyzje (w tym procesowe) zastępując dziecko. Niemniej głębsza analiza tego problemu, a zwłaszcza odniesienie się do treści art. 51 § 2 KPK już taką możliwość dopuszcza i uzasadnia. Ustawodawca w tym przepisie nie wskazuje bowiem na obowiązek posiadania jakiegokolwiek orzeczenia lub innego dokumentu świadczącego o sprawowaniu stałej bieżącej pieczy nad dzieckiem.
W ujęciu osoby sprawującej stałą pieczę nad dzieckiem ujawnia się w piśmiennictwie sformułowanie opiekuna faktycznego, co świadczy bardziej o konieczności ustalenia konkretnego stanu rzeczy, aniżeli stanu prawnego18.
Stąd należy przychylić się do poglądów wskazujących na to, że jakakolwiek ingerencja sądu opiekuńczego nie jest konieczna, aby doszło do nabycia kompetencji reprezentacyjnych przez opiekuna faktycznego. Samo sprawowanie rzeczywistej pieczy jest bowiem wystarczające do ustalenia uprawnień takiego opiekuna19. Rozstrzygnięcie, chociażby powierzające pieczę nad dzieckiem innym krewnym lub osobie obcej na zasadach rodziny zastępczej, z pewnością ułatwiłoby organom prowadzącym postępowanie identyfikację reprezentantów małoletniego, zwalniając tym samym z obowiązku badania, czy okoliczności świadczące o opiece faktycznej nie uległy zmianie.
Rodzina zastępcza jako reprezentant małoletniego pokrzywdzonego
Powyższe wprowadzenia i analizy pozwalają obecnie przejść do meritum poruszanego problemu. Wiadomym jest już, że rodzina zastępcza, co do zasady, nie jest przedstawicielem ustawowym dziecka, w rozumieniu art. 51 § 2 KPK, z wyłączeniem sytuacji, w których jeden z rodziców zastępczych (lub oboje) zostaje ustanowiony jednocześnie opiekunem prawnym. Umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej może nastąpić na podstawie rozstrzygnięć tymczasowych (zabezpieczających) lub w orzeczeniu kończącym. Niezależnie od formy wydanego postanowienia rodzina zastępcza nabywa w ten sposób uprawnienia do reprezentowania małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, albowiem staje się podmiotem sprawującym stałą pieczę nad dzieckiem. Podstawa uprawnień rodziny zastępczej w tym zakresie ma podwójny charakter, który można by nazwać ustawowo-faktycznym. Z jednej strony, przedstawiciele pieczy zastępczej sprawują bowiem faktyczną opiekę nad dzieckiem, z drugiej zaś strony, ich legitymacja do jej sprawowania ma swoje podłoże w przepisach KRO oraz orzeczeniu sądowym.
Koncepcja świadcząca o tym, że rodzina zastępcza, poprzez sprawowanie bieżącej stałej pieczy, nabywa możliwość realizowania uprawnień małoletniego pokrzywdzonego może rozwiązywać także wiele problemów jakie rodziły wyłączenia z art. 98 § 2 i 3 KRO. Przyjmując ciąg zdarzeń, w których dziecko, w ramach ograniczenia władzy rodzicielskiej, zostaje umieszczone w pieczy zastępczej, a następnie ujawniają się czyny zabronione z podejrzeniem ich popełnienia przez któregoś z rodziców, nie będzie już zachodzić potrzeba ustanowienia kuratora. Wszakże rodzice pozostają wyłączeni z reprezentacji, jednak uprawnienia dziecka mogą być w takiej sytuacji realizowane przez rodzinę zastępczą. Kwestią sporną może okazać się to, czy art. 99 KRO stanowi obligatoryjną podstawę ustanowienia kuratora, czy jednak w opisanym powyżej stanie rzeczy taka potrzeba nie zachodzi. Szersza analiza tego problemu to zasadniczo temat na odrębną publikację. Przyjmując jednak dotychczasową argumentację, dotyczącą kompetencji rodziny zastępczej, można należycie uzasadnić brak konieczności ustanawiania kuratora, którego jedynym celem jest reprezentacja dziecka w konkretnym postępowaniu.
Z oczywistych przyczyn zwolennicy zmian wprowadzonych ustawą z 16.5.2019 r. o zmianie ustawy – KRO oraz ustawy – KPC20, która dodała do KRO m.in. nowe jednostki redakcyjne tj. art. 991–993, określające np. kto może pełnić funkcję kuratora w postępowaniu karnym, z pewnością będą przeciwni koncepcji nieustanawiania kuratora, mimo ujawnionych uprawnień rodziny zastępczej. Sprawy karne w myśl znowelizowanego KRO zostały bowiem zarezerwowane dla kuratora będącego adwokatem lub radcą prawnym. Wydaje się to być jednak niewystarczającym uzasadnieniem konieczności ustanowienia kuratora, zwłaszcza dlatego, że w normalnej sytuacji uprawnienia te przysługiwałyby rodzicom dziecka. Z tych też przyczyn przepisy art. 98–99 KRO należałoby wyodrębnić wyłącznie do stosowania w sytuacji, gdy faktycznie brak jest innych osób wymienionych w art. 51 § 2 KPK.
Po ustanowieniu rodziny zastępczej, z punktu widzenia organów prowadzących postępowanie karne, sytuacja związana z ustaleniem, kto może reprezentować małoletniego pokrzywdzonego w toku sprawy karnej, staje się dość przejrzysta. Na potwierdzenie tych okoliczności wystarczające jest dołączenie do akt sprawy stosownego postanowienia sądu opiekuńczego i ewentualne monitorowanie zmian w tym zakresie. Oczywiście żaden przepis takiego obowiązku na prokuratora (Policję) czy też sąd nie nakłada. Niemniej taki dokument bezsprzecznie oddaje to, kto jest reprezentantem dziecka w danym momencie.
Wszystko prima facie wydaje się być już schematycznie poukładane. Zawiłości prawne nie pozwalają nie dostrzec jednak pewnego rodzaju mankamentu. Jak wspominano wcześniej, samo umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej nie pozbawia rodziców małoletniego (z wyłączeniem odebrania im pełni władzy rodzicielskiej lub rozszerzenia uprawnień pieczy zastępczej) kompetencji reprezentacyjnych. Mamy zatem do czynienia ze swoistym zdublowaniem uprawnień w tym zakresie. Rodzice dziecka co prawda nie sprawują już bieżącej pieczy nad nim, niezmiennie pozostając jednak jego przedstawicielami ustawowymi. Z kolei rodzina zastępcza posiada uprawnienia do zastępowania małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 51 § 2 KPK, z uwagi na sprawowanie stałej pieczy. Rodzi się zatem pytanie, co w sytuacji kiedy zarówno przedstawiciele władzy rodzicielskiej jak i opiekunowie faktyczni dziecka zechcieliby wykonywać prawa przysługujące małoletniemu pokrzywdzonemu oraz co w przypadku gdy ich oświadczenia procesowe byłyby sprzeczne. Akceptowalny wydaje się być model dopuszczenia obu podmiotów do realizacji uprawnień związanych z pokrzywdzeniem dziecka (np. wzięcia udziału w jego przesłuchaniu – art. 185a § 2 KPK).