Praktyczny wymiar naruszeń konwencyjnych w procesie zmian polskiego wymiaru sprawiedliwości – przegląd spraw czynnych i zakończonych w ETPCz
Ze względu na znaczenie roli sędziów w ochronie praw gwarantowanych przez Konwencję, Trybunał zauważył, że konieczne jest wprowadzenie gwarancji proceduralnych w celu zapewnienia odpowiedniej ochrony autonomii sądowej przed nadmiernymi wpływami zewnętrznymi (ustawodawczymi i wykonawczymi) lub wewnętrznymi. Stawką jest zaufanie do sądownictwa (zob. ww. wyrok w sprawie Bilgen, § 96). Skoro więc przedwczesne zakończenie kadencji Skarżących na stanowisku wiceprezesa Sądu nie zostało zbadane przez sąd powszechny lub inny organ sprawujący funkcje sądownicze wobec braku kontroli odwoławczej dla takiej decyzji, pozwane państwo podważyło samą istotę prawa Skarżących do dostępu do sądu (Baka, précité, § 121). Tym samym doszło do naruszenia w odniesieniu do wnioskodawców prawa dostępu do sądu gwarantowanego przez art. 6 § 1 Konwencji.
Sąd wskazał przy tym, że ponieważ przedwczesne wygaśnięcie kadencji Skarżących zaszkodziło ich karierze i reputacji zawodowej oraz wywołało znaczną frustrację i upokorzenie, to działając na zasadzie słuszności rozsądne jest zasądzenie każdemu ze Skarżących kwoty 20 tys. EUR.
Reczkowicz przeciwko Polsce
I wreszcie w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce, Trybunał rozpoznając skargę wniesioną m.in. przez adwokatkę, zmierzył się z zarzutem, iż Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego, która orzekała w sprawie jej dotyczącej, nie była „sądem ustanowionym ustawą” oraz brakowało jej bezstronności i niezawisłości. Skarżąca zarzuciła w szczególności, że Izba Dyscyplinarna, jako jedna z dwóch nowo utworzonych izb Sądu Najwyższego, składała się z sędziów powołanych przez Prezydenta RP z rekomendacji neoKRS, organu, który stał się przedmiotem kontrowersji od czasu wejścia w życie nowej ustawy przewidującej, że jego członkowie nie będą wybierani przez sędziów a przez Sejm.
Zadaniem Trybunału w niniejszej sprawie była ocena okoliczności istotnych dla procesu powoływania sędziów do Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego po wejściu w życie ustawy z 2017 r. ustanawiającej tę Izbę, a nie branie pod uwagę zasadności reorganizacji polskiego sądownictwa jako całości.
Trybunał uznał w niniejszej sprawie, że rozpoznanie sprawy Skarżącej przez Izbę Dyscyplinarną doprowadziło do naruszenia jej prawa do „sądu ustanowionego ustawą”, w świetle trzystopniowego testu sformułowanego w wyroku Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii [GC] oraz ogólnych zasad w nim określonych.
Podzielając – jak zaznaczył sam Trybunał – mocne i przekonujące argumenty SN zawarte w wyroku z 5.12.2019 r. i uchwale z 23.1.2020 r. co do niezgodności z prawem trybu powoływania sędziego do Izby Dyscyplinarnej, Trybunał uznał, że doszło do oczywistego naruszenia prawa krajowego. Jednocześnie ETPCz nie odnalazł argumentów uzasadniających stanowisko przeciwne w treści wyroków Trybunału Konstytucyjnego z 20.6.2017 r. i 20.4.2020 r. W tym zakresie ETPCz zaakcentował, że biorąc pod uwagę widoczny brak kompleksowej, wyważonej i obiektywnej analizy okoliczności przed Trybunałem w kategoriach Konwencji, ocenę Trybunału Konstytucyjnego należy uznać za arbitralną.
Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał także, że na mocy ustawy zmieniającej z 2017 r., która pozbawiła sędziów prawa do powoływania i wyboru sędziów KRS – prawa przyznanego mu dotychczasowym ustawodawstwem i uznanego przez standardy międzynarodowe – władza ustawodawcza i wykonawcza wywarła decydujący wpływ na skład KRS. Ustawa praktycznie usunęła nie tylko dotychczasowy system przedstawicielski, ale także gwarancje niezawisłości sądownictwa w tym zakresie, umożliwiające władzy wykonawczej i ustawodawczej ingerencję bezpośrednio lub pośrednio w procedurę powoływania sędziów, z której możliwości te organy skorzystały – o czym świadczą chociażby okoliczności towarzyszące zatwierdzeniu kandydatów na sędziów do KRS. Jednocześnie, na mocy ustawy z 2017 r., pozbawienie I Prezes Sądu Najwyższego uprawnień do ogłaszania wolnych stanowisk w tym sądzie na korzyść Prezydenta RP dodatkowo osłabiło zaangażowanie sądownictwa w proces powoływania sędziów, w szczególności powołania do Sądu Najwyższego. Trybunał stwierdził, że tryb wyboru sędziów do Izby Dyscyplinarnej SN jest rażąco niezgodny z prawem polskim, jak również z zasadami praworządności, trójpodziału władzy i niezależności sądownictwa. Uznał zatem, że Izba Dyscyplinarna nie jest sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Tym samym – jak wskazał ETPCz – naruszenia procedury powoływania sędziów do Izby Dyscyplinarnej były tak poważne, że naruszały samą istotę prawa do „sądu ustanowionego ustawą”. Procedura powoływania sędziów do Izby Dyscyplinarnej, która, tak jak w niniejszej sprawie, ujawniała nadmierny wpływ władzy ustawodawczej i wykonawczej na powoływanie sędziów, była per se niezgodna z art. 6 ust. 1 Konwencji. Istotnie podważa ona bowiem legitymację sądu złożonego z tak powołanych sędziów.
W konsekwencji ETPCz jednogłośnie uznał, że Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego nie jest sądem w rozumieniu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Tym samym – zdaniem ETPCz – doszło do naruszenia art. 6 Konwencji – wskutek niezapewnienia Skarżącej prawa do rzetelnego procesu przed sądem ustanowionym zgodnie z prawem, który byłby także niezawisły i bezstronny. Trybunał zobowiązał polski rząd do zapłaty 15 tys. Euro słusznego zadośćuczynienia na rzecz Skarżącej.
Warto przy okazji wskazać, że problemy z polską praworządnością to nie tylko Izba Dyscyplinarna oraz reżim odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Trybunał podkreślił w wyroku, że neo-KRS nie jest organem niezależnym. Zatem wszelkie nominacje i awanse sędziowskie, także sędziów Sądu Najwyższego, dokonane przy udziale KRS są awansami i nominacjami wadliwymi.
Jest to kolejne orzeczenie międzynarodowego trybunału, które potwierdza, że wprowadzane przez władzę polityczną w Polsce zmiany w wymiarze sprawiedliwości naruszają prawa obywateli i stoją w sprzeczności z podstawowymi zasadami demokratycznego państwa prawa. W świetle wcześniejszych orzeczeń ETPC i TSUE wyrok ten jest sygnałem wskazującym na potrzebę pilnej i gruntownej naprawy polskiego systemu sądowego.