Praktyczny wymiar naruszeń konwencyjnych w procesie zmian polskiego wymiaru sprawiedliwości – przegląd spraw czynnych i zakończonych w ETPCz
Po trzecie wreszcie, Trybunał wskazał, że w prawie polskim nie istniała żadna procedura, zgodnie z którą skarżąca spółka mogłaby kwestionować zarzucane uchybienia w procesie wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Nie zapewniono zatem żadnych środków odwoławczych.
W świetle powyższych rozważań i mając na uwadze przedstawiony powyżej trójstopniowy test, Trybunał uznał, że skarżącej spółce odmówiono prawa do „sądu ustanowionego ustawą” z powodu udziału w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym sędziego M.M., którego wybór dotknięty był poważnymi nieprawidłowościami naruszającymi istotę tego prawa.
W konsekwencji Trybunał stwierdził jednogłośnie, że doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji w zakresie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy oraz w zakresie prawa do sądu ustanowionego ustawą. Ciekawostką jest, że polski sędzia Wojciech Wojtyczek złożył częściowo zgodną i częściowo rozbieżną opinię odrębną do wyroku, która to opinia stanowi integralną część orzeczenia.
Broda/Bojara przeciwko Polsce
Drugi z wyroków ETPCz, który zapadł w sprawie polskiego systemu sądownictwa, czyli sprawa Broda/Bojara przeciwko Polsce, związany jest ściśle z masowym odwoływaniem prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych w trakcie trwania ich kadencji. Sędziowie Bojara i Broda zaskarżyli Polskę w związku z tym, że w styczniu 2018 r. Minister Sprawiedliwości Z. Ziobro, korzystając z wyjątkowych uprawnień przewidzianych przepisami przejściowymi, bez podania jakichkolwiek przyczyn odwołał ich ze stanowisk wiceprezesów Sądu Okręgowego w Kielcach. Skarżący nie mogli się odwołać od tej decyzji do sądu, gdyż przepisy ustawy nie przewidziały żadnego trybu zaskarżenia.
W swoim orzeczeniu Trybunał przypomniał, że prawo dostępu do sądu – czyli prawo do dochodzenia swoich roszczeń o charakterze cywilnym przed sądem – jest nieodłącznym elementem prawa określonego w art. 6 § 1 Konwencji. Artykuł ten określa gwarancje mające zastosowanie zarówno w odniesieniu do organizacji i składu sądu, jak i przebiegu postępowania (zob. ww. wyrok w sprawie Baka, § 120).
Trybunał podkreślił ponadto, że prawo do rzetelnego procesu sądowego, zagwarantowane w art. 6 § 1 Konwencji, należy interpretować w świetle zasady demokratycznego państwa prawnego, która to zasada wymaga istnienia skutecznego środka dochodzenia swych praw w postępowaniu sądowym w celu dochodzenia praw cywilnych22. Każda strona postępowania ma prawo do tego, aby sąd zbadał wszelkie spory dotyczące jej praw i obowiązków o szeroko pojętym charakterze cywilnym. Tak więc art. 6 § 1 ustanawia „prawo do sądu”, gdzie prawo do wniesienia powództwa do sądu w sprawach cywilnych, jest tylko jednym z aspektów23. Jakkolwiek przy tym prawo dostępu do sądu nie ma charakteru bezwzględnego i może zostać ono ograniczone, to jednak ograniczenia te muszą zmierzać do zgodnego z prawem celu i zachowywać proporcjonalność między zastosowanymi środkami a realizowanym celem24 .
W tej sprawie Trybunał zauważył, że Skarżący zostali przedwcześnie zwolnieni ze stanowiska prezesów na mocy decyzji Ministra Sprawiedliwości opartej na podstawie art. 17 ustawy z 12.7.2017 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw25. Zauważył też, że wspomniany przepis ustawowy miał charakter przejściowy i upoważniał Ministra Sprawiedliwości do odwołania szefów sądów według własnego uznania, bez obwarowania tej decyzji ich jakimkolwiek warunkiem materialnym lub proceduralnym. Zauważył też, że decyzje wydane przez Ministra Sprawiedliwości, z jednej strony, nie miały żadnego uzasadnienia, a z drugiej, nie podlegały nadzorowi organu zewnętrznego w stosunku do tego ministra i od niego niezależnego.
Sąd wskazał, że biorąc pod uwagę ww. okoliczności i okoliczności towarzyszące ich zwolnieniu, Skarżący mogli zasadnie podejrzewać element arbitralności w decyzjach podjętych przeciwko nim przez Ministra. Trybunał przypomniał, że arbitralność, która narusza zasady praworządności (zob. Al-Dulimi i Montana Management Inc., ibidem, § 145), jest tak samo niedopuszczalna w sprawach praw procesowych, jak i w sprawach dotyczących praw materialnych (zob. Muhammad i Muhammad przeciwko Rumunii [GC], skarga nr 80982/12, § 118, 15.10.2020 r.).
W świetle wszystkich przekazanych mu informacji ETPCz stwierdził, po pierwsze, że zwolnienie skarżących nastąpiło na podstawie przepisu ustawowego, którego zgodność z wymogami państwa prawnego jest wątpliwa (zob. mutatis mutandis ww. wyrok w sprawie Baka), a z drugiej strony, że instrument odwołania sędziów przed upływem ich kadencji bez podania jakichkolwiek przyczyn odwołania i bez możliwości zaskarżenia decyzji nie spełniał żadnego z podstawowych wymogów sprawiedliwości proceduralnej. Tymczasem ramy prawne takie jak w niniejszej sprawie, nie mogą być uznane za leżące w interesie państwa. Należy zauważyć, że w odróżnieniu od przepisów obowiązujących zarówno przed wejściem w życie art. 17 ustawy z 12.7.2017 r., jak i po upływie okresu stosowania przepisów przejściowych, przepisy krajowe obowiązujące w chwili zwolnienia Skarżących w żaden sposób nie chroniły ich przed przedwczesnym i arbitralnym zakończeniem pełnienia funkcji wiceprezesa Sądu. Trybunał podkreślił, że sędziowie muszą korzystać z ochrony przed arbitralnością ze strony władzy wykonawczej, a skuteczną ochronę zapewnia jedynie kontrola zgodności z prawem takiej decyzji o zwolnieniu przez niezależny organ sądowy (zob. mutatis mutandis ww. wyrok w sprawie Kövesi, § 124).
Trybunał podkreślił też znaczenie, jakie przywiązuje się zarówno do konieczności ochrony niezawisłości sądownictwa, jak i do poszanowania sprawiedliwości proceduralnej w sprawach dotyczących kariery sędziowskiej. W niniejszej sprawie zauważył nie tylko, że przepisy krajowe obowiązujące w chwili odwołania Skarżących z ich funkcji nie określały jasno warunków, na jakich prezes sądu mógł zostać odwołany w drodze odstępstwa od zasady kadencyjności (zob. ww. wyrok w sprawie Guðmundur Andri Ástráðsson, § 239), ale również, że prawie wszystkie uprawnienia w tej kwestii były skoncentrowane wyłącznie w rękach przedstawiciela władzy wykonawczej26. Należy ponadto zauważyć okoliczności związane z odwołaniem skarżących, takie jak w szczególności wyłączenie zainteresowanych osób z prawa do bycia wysłuchanym i prawa do poznania powodów decyzji ministerialnych ich dotyczących, a także brak jakiejkolwiek kontroli krytykowanych decyzji o zwolnieniu przez organ niezależny od ministra sprawiedliwości.