Podstawa wpisu jako samodzielny przedmiot postępowania wieczystoksięgowego
O ile wystąpienie z żądaniem wpisu (sprowadzające się do wypełnienia formularza i uiszczenia opłaty sądowej) nie wymaga podejmowania czasochłonnych czynności, o tyle jednak okres oczekiwania na wydanie odpisu orzeczenia zaopatrzonego w klauzulę wykonalności w wydziałach wielu sądów może przekroczyć termin wynikający z art. 7541 § 1 KPC (co jest szczególnie prawdopodobne w wypadku wniosku złożonego w trybie art. 787 KPC). Dość powiedzieć, że nawet w modelowej sytuacji, tj. wówczas gdy instrukcyjny termin 3 dni wynikający z art. 7811 KPC zostanie dotrzymany, niejednokrotnie tytuł wykonawczy przesyłany jest stronie lub jej pełnomocnikowi za pośrednictwem poczty, co może przecież znacznie przedłużyć okres oczekiwania na ten dokument z uwagi na czynności podejmowane przez sekretariat i doręczyciela. Nie dysponując natomiast tytułem wykonawczym wierzyciel nie może skutecznie wystąpić o zmianę podstawy wpisu hipoteki.
Jeżeli więc sąd nie postanowi o prolongacie terminu obowiązywania zabezpieczenia, uprawniony w licznych przypadkach może zostać narażony na utratę pierwszeństwa zaspokojenia wynikającą z pozycji hipoteki wpisanej na podstawie tytułu zabezpieczającego. Stąd też zasadny wydaje się postulat dalszego wydłużenia terminu przewidzianego w art. 7541 § 1 KPC, przy jednoczesnym wyposażeniu sądu także w uprawnienie do jego skrócenia w uzasadnionych przypadkach. Uwadze ustawodawcy należałoby polecić również powiązanie terminów upadku zabezpieczenia z czynnościami niezbędnymi dla zaopatrzenia tytułu wykonawczego w klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.
Jak widać, w pewnych sytuacjach procesowych autonomicznym przedmiotem postępowania wieczystoksięgowego może być podstawa wpisu. W przypadku tego rodzaju co opisany, zakresem żądania (art. 6268 § 1 KPC) powinna być więc objęta jedynie zmiana oznaczenia podstawy wpisu hipotecznego, skoro sama jego sentencja zachowuje dotychczasowe brzmienie.
Inne przypadki zmiany podstawy wpisu
Przykładów potwierdzających samodzielny niekiedy charakter podstawy wpisu w księdze wieczystej dostarcza także prawo materialne.
Z sytuacją tego rodzaju możemy mieć bowiem do czynienia wówczas, gdy odpadła podstawa wpisu osoby ujawnionej w księdze wieczystej jako właściciel czy też wieczysty użytkownik nieruchomości, niemniej do czasu wyeliminowania wadliwego wpisu osoba ta uzyskała sporne prawo w wyniku kolejnej czynności prawnej, czy też w efekcie nabycia pierwotnego.
Kazus ilustrujący tego rodzaju przykład to przypadek nabywcy prawa własności nieruchomości na podstawie umowy, który został wprawdzie wpisany w dziale drugim odpowiedniej księgi wieczystej, niemniej następnie wydano względem niego prawomocny wyrok ustalający nieważność kontraktu przenoszącego własność i stanowiącego podstawę wpisu w księdze wieczystej. W tej sytuacji możliwe będzie ponowne rozporządzenie tym samym prawem na rzecz tego samego nabywcy, bez konieczności dokonania uprzedniej zamiany wpisu w dziale drugim. O ile rozporządzenie to okaże się ważne, nabywca zostanie wyposażony w nową, odpowiednią podstawę wpisu w księdze wieczystej. Niemniej, skoro w księdze tej już figuruje (wpisu nabywcy dokonano bowiem z odwołaniem do pierwszej, nieważnej umowy), powinien on obecnie ubiegać się wyłącznie o zmianę podstawy wpisu. W tym celu obowiązany będzie natomiast złożyć wraz z wnioskiem nie tylko nową umowę przenoszącą własność, ale również odpis wyroku ustalającego nieważność poprzedniego kontraktu. Zgodnie bowiem z art. 34 zd. 2 KWU, do ujawnienia właściciela wystarcza, aby następstwo prawne po osobie wpisanej jako właściciel zostało wykazane odpowiednimi dokumentami.
W przedstawionym stanie faktycznym wnioskodawca będzie musiał zatem wykazać nie tylko fakt nabycia własności nieruchomości (co potwierdzi wypisem aktu notarialnego), ale także udokumentować, iż nabycie to nastąpiło od właściciela, który wprawdzie nie figuruje w księdze wieczystej, legitymuje się jednak prawem własności. W tym celu do akt złożony być powinien natomiast odpis wyroku potwierdzającego nieważność umowy stanowiącej pierwotną podstawę ujawnienia nabywcy w dziale drugim.
Powołany art. 34 zd. 2 KWU nie wymaga dla wpisu właściciela kolejnego ujawniania każdego z uprawnionych. Tym samym nie ma potrzeby, by wnioskodawca najpierw dokonał aktualizacji wpisu w dziale drugim (poprzez ujawnienie zbywcy na podstawie wyroku ustalającego nieważność umowy), a w dalszej kolejności wpisu własności ponownie na swoją rzecz (na podstawie nowej, ważnej umowy). Stąd też, w przedstawionych okolicznościach faktycznych, właściwym rozwiązaniem wydaje się sformułowanie żądania zmiany podstawy wpisu z aktu notarialnego obejmującego nieważną umowę, na akt notarialny zawierający kontrakt skutecznie przenoszący własność nieruchomości.
Podobnie może rysować się rozwiązanie w przypadku, gdy pierwotna podstawa nabycia odpadła, przy czym podmiot ujawniony w dziale drugim uzyskał prawomocne orzeczenie stwierdzające nabycie prawa własności nieruchomości przez zasiedzenie jeszcze przed zmianą wpisu w dziale drugim. Sytuacja taka nastąpić może choćby w wyniku uchylenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, aktu poświadczenia dziedziczenia lub postanowienia stwierdzającego nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 679 KPC), na podstawie którego dokonano wpisu w dziale drugim. O ile bowiem niedoszły spadkobierca lub zapisobierca windykacyjny objął nieruchomość w posiadanie samoistne i posiadania tego nie utracił (względnie nie zostało ono przerwane) przez odpowiednio długi czas, może on uzyskać prawo własności w drodze nabycia pierwotnego w sytuacji, gdy podważona zostanie podstawa legatu czy dziedziczenia. W takiej sytuacji natomiast dopuszczalny będzie wniosek o zmianę podstawy wpisu w dziale drugim, poprzez ujawnienie w miejsce postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (ewentualnie aktu poświadczenia dziedziczenia lub postanowienia o stwierdzeniu nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego) orzeczenia potwierdzającego nabycie prawa własności nieruchomości (względnie prawa wieczystego użytkowania) przez zasiedzenie.
Wypada dodać, że postępowanie z art. 679 KPC może zostać zainicjowane nawet po wielu latach, skoro roczny termin wymieniony w § 1 powołanego przepisu liczony jest od chwili uzyskania możliwości powołania podstawy dla zamiany postanowienia (czyli przykładowo od chwili odnalezienia nieznanego testamentu spadkodawcy), przy czym osoba niebędąca uczestnikiem pierwotnego postępowania spadkowego nie jest w ogóle ograniczona czasowo w możliwości wystąpienia na drogę sądową.
Opisaną sytuację można oczywiście odnieść także do przywołanego już przypadku nieważnej czynności prawnej, kiedy to nieruchomość znajduje się w posiadaniu samoistnym rzekomego nabywcy przez wymagany ustawą czas. O ile bowiem, mimo stwierdzenia nieważności umowy przenoszącej własność, niedoszły nabywca nieprzerwanie i odpowiednio długo włada nieruchomością jak właściciel, z czasem będzie mógł on ubiegać się o stwierdzenie zasiedzenia, wobec czego teoretycznie możliwe jest, iż „wyprzedzi” on zbywcę w postępowaniu wieczystoksięgowym i wystąpi o zmianę podstawy wpisu własności na jego rzecz z umowy na postanowienie o stwierdzeniu zasiedzenia. W ten sposób uchroni się natomiast przed skutecznym wnioskiem innego spadkobiercy o wpis w dziale drugim, skoro osoba legitymująca się prawomocnym postanowieniem zmieniającym stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego nie będzie w stanie wykazać niezgodności aktualnego wpisu. Orzeczenie wydane w trybie art. 679 KPC może wszak służyć wykreśleniu wpisu dokonanego na rzecz rzekomego spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego, niemniej nie jest to oczywiście dokument odpowiedni dla podważenia wpisu prawa własności dokonanego na rzecz nabywcy w trybie art. 172 KC.