Nowy model urzędu sędziego. Uwagi na tle projektów ustaw przedstawionych przez SSP Iustitia
Podsumowanie
Kryzys konstytucyjny, wyrażający się m.in. w podważeniu zasad niezawisłości sędziów i niezależności sądów, uświadomił konieczność nowej konkretyzacji ustawowej zawartych w Konstytucji gwarancji tych zasad związanych z powoływaniem sędziów na stałe (art. 179), nieusuwalnością i nieprzenoszalnością sędziów (art. 180 ust. 1–5), nakazem zapewnienia sędziom odpowiednich warunków pracy (art. 178 ust. 2), udziałem Krajowej Rady Sądownictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących sędziów (art. 179 i 186). Gwarancje te powinny być doprecyzowane w ustawach ustrojowych w taki sposób, aby możliwe było faktyczne odejście od dotychczasowego „urzędniczego” modelu sprawowania władzy sądowniczej, co wymaga rezygnacji z systemu awansowego sędziów, struktury hierarchicznego podporządkowania organów sądów oraz wyeliminowania nadzoru nad sądami innego aniżeli nadzór nad orzekaniem sprawowany przez SN.
Dla realizacji prawa do rozpatrywania spraw sądowych w sposób sprawiedliwy i bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), konieczny jest wybór sędziów o najwyższych kwalifikacjach moralnych i intelektualnych, a także właściwa organizacja sądów, zapewnienie odpowiednich warunków funkcjonowania sądów oraz skuteczność nadzoru nad orzekaniem sprawowanego przez SN. Wybór sędziów dokonywany przez KRS powinien być pozbawiony elementów kooptacji i poprzedzony konkursem dla kandydatów przeprowadzanym przez niezależny, kompetentny podmiot, natomiast nadzór orzeczniczy SN powinien obejmować m.in. dokonywanie ocen okresowych sędziów w początkowym okresie sprawowania przez nich urzędu. Organizacja sądów oraz sprawy osobowe sędziów, jako ściśle związane z niezależnością sądów i niezawisłością sędziów, powinny należeć wyłącznie do KRS i w związku z tym kompetencje Rady powinny obejmować tworzenie i znoszenie sądów i wydziałów w sądach, określanie miejsca urzędowania sędziów i zmianę tego miejsca (przenoszenie i delegowanie sędziów), przy czym zmiana miejsca urzędowania sędziego w żadnym przypadku nie powinna być traktowana jako awans. Za organizację pracy w poszczególnych sądach i zapewnienie sędziom odpowiednich warunków pracy powinny odpowiadać organy tego sądu (wybierany przez sędziów prezes i organy samorządu sędziowskiego). Z uwagi na wrażliwość materii związanej z niezawisłością sędziów i niezależnością sądów, wszystkie regulacje odnoszące się do relacji między KRS, SN, MS, organami sądów i sędziami muszą być precyzyjne i jednoznaczne, przy czym opisując te relacje pozostać należy w kręgu pojęć zastanych (nadzór nad orzekaniem, zapewnienie sędziom odpowiednich warunków pracy, organizacja sądów) i zbędne jest wprowadzania do ustroju sądów nowych, niejednoznacznych pojęć (zarządzanie sądami, monitorowanie urzędowania sądów, ewaluacja działalności sądów), znajdujących zastosowanie w relacjach między podmiotami, w których nie występuje kluczowy dla władzy sądowniczej element niezawisłości.
* Autor jest Sędzią WSA w Gorzowie Wlkp.
1 Pogląd o instrumentalnym charakterze gwarancji niezawisłości sędziowskiej zawartych w przepisach Rozdziału VIII Konstytucji względem prawa do sądu określonego w art. 45 Konstytucji RP był wielokrotnie wyrażany w orzecznictwie TK, zob. wyroki: z 7.11.2005 r., P 20/04, OTK-A 2005, Nr 10, poz. 111; z 12.12.2012 r., K 1/12, OTK-A 2012, Nr 11, poz. 111, z 27.3.2013 r., K 27/12, OTK-A 2013, Nr 3, poz. 29.
2 Wyrok TK z 20.10.2007 r., SK 7/06, OTK-A 2007, Nr 9, poz. 108.
3 Te elementy jako definiujące ustrój sądów zostały wskazane w wyroku TK z 27.3.2013 r., K 27/12, OTK-A 2013, Nr 3, poz. 29.
4 P. Tuleja, Czy Konstytucja jest potrzebna do wymierzania sprawiedliwości?, Kwartalnik Iustitia, 2019, Nr 2(36), s. 82–83.
5 Projekt ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, dalej jako: ProjPrUSP oraz projekt ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, dalej jako: ProjKrRadSądU, Zespół ekspertów Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, Społeczne projekty ustaw służące odbudowie wymiaru sprawiedliwości, 2024. Projekty obu ustaw z uzasadnieniami, dostępne na stronie: https://www.profinfo.pl/spoleczne-projekty-ustaw.
6 Szerzej na temat nadzoru nad sądami zob. K. Dziedzic, Jaki powinien być nadzór nad sądami, Kwartalnik Iustitia, 2023, Nr 3(51), s. 133–140.
7 K. Weitz, w: Konstytucja RP. Komentarz, red. M. Safjan, L. Bosek, kom. do art. 179, teza V.2, Legalis.
8 Wyrok TK z 24.10.2007 r., SK 7/06, OTK-A 2007, Nr 9, poz. 108.
9 Ustawa z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1224 ze zm.).
10 Ustawa z 11.5.2017 r. o zmianie ustawy o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 1139 ze zm.).
11 S. Steinborn, Kryteria i procedura nominacji sędziów w Polsce, w: Kryteria i procedura wyboru sędziów sądów powszechnych w wybranych państwach europejskich, red. M. Małolepszy, Legalis.
12 Odmiennie niż w sądach powszechnych na stanowisko asesora sądowego w wojewódzkim sądzie administracyjnym, może zgłosić się wielu kandydatów, spośród których KRS może wybrać jednego, którego przedstawi Prezydentowi RP (art. 6a PrUSA, art. 35–37 KrRadSądU).
13 E. Waśkowski, O sposobach powoływania na urzędy sędziowskie, Głos Prawa. Przegląd Prawniczy Allerhanda, 2020, t. 3, Nr 2(6), poz. 28, s. 392–393.
14 Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Powołania sędziów w latach 2018–2023 na wniosek tzw. „nowej” Krajowej Rady Sądownictwa. Analiza statystyczna, https://hfhr.pl/upload/2023/10/raport_powolania_sedziow_przez_nowa_krs.pdf
15 W skład tej Rady mieliby wchodzić: po jednym przedstawicielu radców prawnych, adwokatów, notariuszy, komorników, Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego, RPO, prokuratorów oraz trzej przedstawiciele organizacji pozarządowych wskazani po jednym przez Prezydenta, Sejm i Senat (art. 35 ust. 2 ProjKrRadSądU).
16 Zob. https://amicus.courtwatch.pl/files/2023/12/Mapa-drogowa-reformy-konkursow-na-stanowiska-sedziowskie.pdf
17 Konieczność zapewnienia kandydatom, których kandydatury poddano ocenie KRS, prawa do odwołania do sądu od uchwał Rady w tym przedmiocie została stwierdzona przez TK w wyroku z 27.5.2008 r., SK 57/06, OTK-A 2008, Nr 4, poz. 63.
18 K. Weitz, w: Konstytucja RP. Komentarz, red. M. Safjan, L. Bosek, kom. do art. 179, teza VI.2, Legalis i powołana tam literatura.
19 Uzasadnienie ProjPrUSP, s. 232.
20 P. Tuleja, Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziego za wydane orzeczenie jako instrument naruszania sędziowskiej niezawisłości, w: Wokół kryzysu praworządności, demokracji i praw człowieka. Księga jubileuszowa Profesora Mirosława Wyrzykowskiego, red. A. Bodnar, A. Płoszka, 2020, s. 341.
21 Wyrok TK z 25.2.2002 r., SK 29/01, OTK-A 2002, Nr 1, poz. 5.
22 L. Garlicki, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, T. IV, Warszawa 2005, kom. do art. 176, tezy 6–7.
23 Wyrok TK z 20.10.2007 r., SK 7/06, OTK-A 2007, Nr 9, poz. 108.
24 Wyrok ETPCz z 22.12.2009 r., Parlov-Tkalčić przeciwko Chorwacji, skarga nr 24810/06, pkt 86.
25 Uzasadnienie ProjPrUSP s. 225.
26 M. Laskowski, Warunki pracy sędziego a godność sprawowanego przez niego urzędu, w: Pozycja ustrojowa sędziego, red. R. Piotrowski, 2015, s. 72–76.
27 Jak to ujął Prezes SSP Iustitia K. Markiewicz: „Chcemy sądów dobrze zarządzanych, a nie na zasadzie komitetu centralnego, które z Warszawy będzie decydowało, co zrobić w sądzie np. w Siemianowicach Śląskich”, Jesteśmy z Iustitii, Kwartalnik Iustitia, 2023, Nr 4(52), s. 174.
28 W tym zakresie celowa byłaby zmiana treści art. 298 i 299 ProjPrUSP.
29 Szerzej o możliwościach wykorzystania AI w sądownictwie zob. Raport Rekomendacje w zakresie zastosowania sztucznej inteligencji w sądownictwie i prokuraturze, przygotowany przez Grupę Roboczą ds. Sztucznej Inteligencji (GRAI) działającą przy Ministerstwie Cyfryzacji, https://www.gov.pl/web/ai/raport-rekomendacje-w-zakresie-zastosowania-sztucznej-inteligencji.