Nowy model urzędu sędziego. Uwagi na tle projektów ustaw przedstawionych przez SSP Iustitia
Zapewnienie sędziom odpowiednich warunków pracy, organizacja pracy sądu
Jedną z gwarancji niezawisłości sędziowskiej jest zapewnienie sędziom odpowiednich warunków organizacyjnych i materialnych związanych z funkcjonowaniem sądu, w którym pełnią urząd. Jak stanowi art. 178 ust. 2 Konstytucji RP, sędziom zapewnia się warunki pracy odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Należy pamiętać, że to wyłącznie sędziowie wykonują zadanie polegające na wymierzaniu sprawiedliwości i w związku z tym zapewnienie im właściwych warunków pracy oraz prawidłowa organizacja tej pracy decydują o efektywności i jakości pracy sądów, a w efekcie o realizacji określonego w art. 45 Konstytucji RP prawa do sądu. Zapewnienie warunków pracy sędziego obejmuje odpowiednie budynki sądów z właściwym ich wyposażeniem, należytą obsadę etatową odpowiednio przygotowanych do wykonywania swoich zadań asystentów sędziów i urzędników sądowych, wyposażenie ich w niezbędny sprzęt komputerowy, programy informatyczne, urządzenia biurowe itp. oraz właściwe określenie zakresu zadań sędziego26.
Aby możliwe było zachowanie pełnej niezależności sądów i niezawisłości sędziów, zadania związane z zapewnieniem odpowiednich warunków funkcjonowania sądu oraz za właściwą organizację pracy sądu powinien wykonywać wybierany przez sędziów – prezes danego sądu, współdziałając w tym zakresie z organami samorządowymi sędziów tego sądu. Sędzia, także funkcyjny, nie może być natomiast petentem, jeżeli chodzi o zapewnienie mu właściwych warunków pracy, zabiegającym o względy innych sędziów (pełniących funkcje w sądach wyższego szczebla instancyjnego), urzędników MS czy też jakiegoś innego, centralnego organu27. W wykonywaniu zadań związanych z zapewnieniem odpowiednich warunków funkcjonowania sądu, prezesa powinien wspomagać dyrektor sądu. Dla zapewnienia pełnej niezależności i samodzielności wszystkich sądów, również dyrektor nie powinien funkcjonować w systemie hierarchicznego podporządkowania dyrektorom innych sądów w zakresie zadań i kompetencji dysponowania budżetem oraz kontroli nad gospodarką finansową i gospodarowaniem mieniem Skarbu Państwa. W związku z tym projekty planów finansowych powinny być przygotowywane odrębnie przez każdy sąd, a możliwość dokonywania korekt w tych planach powinna mieć wyłącznie KRS uchwalając projekt planu dochodów i wydatków sądownictwa28.
Dyrektor powinien podlegać prezesowi sądu, gdyż to wybrany przez sędziów prezes wie najlepiej jakie powinny być optymalne warunki funkcjonowania sądu, aby możliwe było sprawne i efektywne wykonywanie zadań polegających na wymierzaniu sprawiedliwości przez sędziów tego sądu. Wprowadzenie elementów tzw. menedżeryzmu w zakresie spraw finansowych i gospodarczych sądów jest jak najbardziej celowe, jednak nie może prowadzić do swoistej dwuwładzy w sądzie i ograniczenia wpływu sędziów na funkcjonowanie sądów. Co za tym idzie, dyrektor nie powinien być organem sądu, ani też zwierzchnikiem służbowym pracowników sądów niebędących sędziami. Postulowane od dawna biuro sędziego (sędzia oraz obsługujący przydzielone mu sprawy asystenci i urzędnicy), wobec nieuchronnego wprowadzania do sądownictwa rozwiązań AI, będzie prawdopodobnie w większości składać się z asystentów, których zadaniem będzie tworzenie promptów dla modeli AI, służących poprawności decyzji podejmowanych przez sędziów29. W takim modelu funkcjonowania sądu zadaniem prezesa sądu jako zwierzchnika służbowego pracowników sądu innych niż sędziowie, powinno być planowanie i koordynowanie pracy biur poszczególnych sędziów oraz zapewnienie im, przy udziale dyrektora sądu, właściwych warunków pracy w zakresie środków materialnych.
Jeżeli chodzi o wewnętrzną organizację pracy sądu to należy pamiętać, że jednym z warunków pracy sędziego powiązanym z godnym sprawowaniem jego urzędu jest stopień obciążenia zadaniami, jakie zostały na niego nałożone. Dlatego też przy przydziale sędziów do poszczególnych wydziałów i ustaleniu zasad przydziału konkretnych spraw sędziom danego wydziału należy zapewnić równomierne obciążenie wszystkich sędziów, uwzględniając jednocześnie ich specjalizacje. W związku z tym, w realizacji zadań związanych z wewnętrzną organizacją pracy sądu, zasadniczą rolę powinny odgrywać organy samorządu sędziowskiego. Wobec braku hierarchicznej podległości sądów (innej niż instancyjna), zbędne jest przy tym tworzenie hybrydowych organów samorządowych w postaci kolegiów sędziów okręgu i apelacji (w skład których mieliby wchodzić sędziowie z sądów danego okręgu czy apelacji) i przyznanie im kompetencji odnoszących się do różnych sądów (art. 28–31 ProjPrUSP). Nie ma bowiem żadnych powodów, by w kwestiach dotyczących danego sądu np. zakresów czynności sędziów, decydowali sędziowie innych sądów.
Nowe kompetencje przewidziane w ustawach ustrojowych dla KRS obejmujące organizację sądów (tworzenie i znoszenie sądów oraz wydziałów w sądach, obsada sędziowska), nie wiążą się bezpośrednio z zapewnieniem odpowiednich warunków organizacyjnych i techniczno-majątkowych w poszczególnych sądach, które to zadanie powinno należeć do organów danego sądu. W związku z takim podziałem kompetencji oraz powierzeniem wyłącznie SN zadań związanych z nadzorem nad sądami, nie ma potrzeby określania nowych kompetencji KRS jako zarządzania sądami. Wprowadzenie do ustroju sądów nowych pojęć takich jak zarządzanie sądami, monitorowanie urzędowania sądów, ewaluacja działalności sądów, wobec ich niejednoznaczności, może bowiem rodzić obawy w kontekście możliwego ograniczenia niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów. Wystarczający w tym zakresie jest aparat pojęciowy zawarty w Konstytucji i poprzednich ustawach ustrojowych (nadzór nad orzekaniem – art. 183 ust. 1 Konstytucji RP, zapewnienie sędziom odpowiednich warunków pracy – art. 178 ust. 2 Konstytucji RP, organizacja sądów – Rozdział 2 PrUSP).