Nowy model urzędu sędziego. Uwagi na tle projektów ustaw przedstawionych przez SSP Iustitia

(inne teksty tego autora)

Powołanie na urząd, ocena pracy sędziego

Powołanie sędziego na czas nieoznaczony (art. 179 Konstytucji RP) ściśle powiązane z nieusuwalnością (art. 180 Konstytucji RP), stanowiąc fundamentalną gwarancję niezawisłości, stwarza równocześnie zagrożenie wynikające z możliwości popełnienia przez organy biorące udział w powołaniu sędziego – KRS i Prezydenta – błędu w wyborze, w wyniku którego powołani dożywotnio zostają sędziowie, którzy nie mają odpowiednich kwalifikacji merytorycznych i etycznych, dających rękojmię należytego sprawowania urzędu. Dlatego też niezwykle ważne jest właściwe ukształtowanie w nowej ustawie ustrojowej procedury poprzedzającej wniosek KRS do Prezydenta o powołanie sędziego. Z unormowań konstytucyjnych można wyprowadzić pewne wymagania w tym zakresie. Z uwagi na zasadę niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej kształt postępowania powinien gwarantować brak ingerencji władzy ustawodawczej i wykonawczej w dobór kandydatów, a ponadto umożliwiać taką selekcję kandydatów, aby powoływane na sędziego były osoby, które będą sprawować władzę sędziowską w sposób gwarantujący jednostce standard prawa do sądu określony w art. 45 Konstytucji RP oraz zapewnić kandydatom prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60 Konstytucji RP)⁷.

Obecnie są dwa tryby obsadzania wolnych stanowisk sędziowskich konkursowy i pozakonkursowy – asesorski. Asesura sądowa po jej usunięciu z systemu prawnego w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24.10.2007 r.⁸ została, na nieco zmienionych zasadach, przywrócona z dniem 1.1.2016 r.⁹, a od 21.6.2017 r.¹⁰ stanowi podstawową pozakonkursową drogę dojścia do zawodu sędziego, przewidzianą wyłącznie dla osób, które ukończyły aplikację sędziowską, odbywaną w ramach Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury i zdały egzamin sędziowski lub prokuratorski. Drugi tryb – konkursowy pozostawiono dla kandydatów z innych zawodów prawniczych.

W trybie asesorskim obsadzenie urzędu sędziego nie następuje w drodze konkursu, lecz przez przekształcenie stanowiska asesorskiego w stanowisko sędziowskie. Asesor ubiegając się o stanowisko sędziowskie w sądzie nie ma żadnej konkurencji, a selekcja w przypadku tego trybu odbywa się wcześniej – przy zdawaniu egzaminu na aplikację w KSSiP oraz egzaminu sędziowskiego, na podstawie wyników którego tworzona jest lista rankingowa, według której aplikanci dokonują wyboru wolnego stanowiska asesorskiego¹¹. Brak otwartego konkursu przy powołaniu na stanowisko asesorskie w sądzie powszechnym¹² oraz przy przekształceniu stanowiska asesorskiego na stanowisko sędziowskie, stanowi istotną wadę trybu asesorskiego. Przede wszystkim jednak z uwagi to, że asesor pełni obowiązki sędziego przez określony czas – 4 lata (art. 106i § 8 PrUSP), aktualne pozostają zastrzeżenia konstytucyjne wynikające z powierzenia czynności sędziowskich osobom, które nie mają przysługującej sędziom konstytucyjnej gwarancji niezawisłości związanej z powoływaniem na czas nieoznaczony (art. 179 Konstytucji RP). Dlatego też jednoznacznie pozytywnie należy ocenić całkowitą rezygnację w projektach Iustitii z instytucji asesora.

Wobec odejścia od trybu asesorskiego i pozostawienia trybu konkursowego jako jedynego sposobu obsadzania stanowisk sędziowskich jeszcze większego znaczenia nabiera nadanie właściwego kształtu procedurze konkursowej poprzedzającej wybór kandydata przedstawianego przez KRS Prezydentowi. Obecnie w trybie konkursowym KRS dokonuje wyboru spośród kandydatów kierując się przede wszystkim sporządzoną przez sędziego wizytatora oceną kwalifikacji kandydatów, a ponadto uwzględnia: doświadczenie zawodowe, w tym doświadczenie w stosowaniu przepisów prawa, dorobek naukowy, opinie przełożonych, rekomendacje, publikacje i inne dokumenty dołączone do karty zgłoszenia, opinię kolegium właściwego sądu oraz ocenę właściwego zgromadzenia ogólnego sędziów (art. 35 ust. 2 KrajRad­SądU). Zwraca uwagę, że konkurs przeprowadzany przez KRS zarówno według obowiązujących przepisów, jak i projektu Iustitii (art. 52 ProjKrajRadSądU) oparty jest na systemie kooptacji, w którym oceny kwalifikacji kandydatów na sędziów dokonują sędziowie wizytatorzy z okręgu, w którym ma orzekać oceniany kandydat, następnie kandydat opiniowany jest przez organy samorządu sędziowskiego (kolegium i zgromadzenie sędziów) sądu, w którym ubiega się o stanowisko , a decyzję o wyborze kandydata podejmuje KRS, która składa się w większości z przedstawicieli środowiska sędziowskiego (15 członków na ogólną liczbę 25). Na wady kooptacji przy wyborze sędziów wskazywał już 100 lat temu E. Waśkowski trafnie stwierdzając, że prowadzić ona może do „nepotyzmu i stworzenia zamkniętej kasty”, ograniczając liczbę kandydatów do osób dobrze znanych w sądzie, w którym obsadzane jest wolne miejsce¹³. O tym, że w obecnym systemie wyboru sędziów kooptacja ogranicza dopływ do zawodu sędziowskiego osób z doświadczeniem zdobytym w innych zawodach prawniczych, świadczy analiza powołań zawarta w raporcie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, z której wynika, że w okresie od 2018 r. do sierpnia 2023 r., wśród nowo powołanych sędziów osoby wykonujące inne zawody prawnicze stanowiły: w sądach apelacyjnych tylko 3% (6 na 178 powołań, pozostałe to sędziowie), w sądach okręgowych 6% (53 na 877 powołań, pozostałe to sędziowie), w sądach rejonowych 20% (149 na 988 powołań, 422 to asesorzy, a 358 referendarze sądowi i asystenci sędziów)¹⁴.

Projekt Iustitii zakłada wprowadzenie do systemu wyboru sędziów podmiotu społecznego w postaci Rady Społecznej przy KRS¹⁵, której zadaniem ma być m.in. przedstawianie opinii w sprawach rozpatrywania i oceny kandydatur na stanowiska sędziowskie (35 ust. 1 w zw. z art. 7 pkt 1 ProjKrajRadSądU). W projekcie nie sprecyzowano jednak w oparciu o co i na jakim etapie postępowania przed KRS opinie te mają być wydawane oraz czy mają dotyczyć wszystkich kandydatów czy tylko niektórych. Dużo lepsza propozycja, jeżeli chodzi o procedurę konkursową poprzedzającą wniosek KRS o powołanie na urząd sędziego, wzorowana na rozwiązaniach niderlandzkich, została przedstawiona przez Fundację Court Watch Polska w raporcie „Ku sprawiedliwości. Mapa drogowa reformy konkursów na stanowiska sędziowskie”¹⁶. Zakłada ona, że konkursy na stanowiska sędziowskie byłyby przeprowadzane przez odrębny od KRS, wyspecjalizowany podmiot – Krajową Komisję ds. Wyboru Sędziów, w skład której wchodziliby pochodzący z różnych środowisk profesjonaliści z doświadczeniem w zarządzaniu ludźmi i realizacją procesów rekrutacji. Komisja stosując metody rekrutacji i selekcji oparte na badaniach naukowych i korzystając z badań psychologicznych kandydatów badałaby w transparentnym postępowaniu ich potencjał intelektualny, cechy osobowości, kompetencje potrzebne w pracy sędziego i predyspozycje do opanowania tych, których kandydatowi brakuje.