Konsekwencje braku legalności stanu wyjątkowego dla orzekania kar za wykroczenia i nakładania mandatów za naruszenia rygorów tego stanu
Rozporządzenie Prezydenta RP ustala obszar objęty stanem wyjątkowym oraz rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela obowiązujących na tym obszarze. Analizując katalog ograniczeń można uznać, co do zasady, że mieszczą się one rzeczywiście w zakresie konstytucyjnie dopuszczalnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wyjątkowego (art. 233 ust. 1 Konstytucji RP). Jednak, obok Rozporządzenia Prezydenta RP, tego samego dnia Rada Ministrów wydała na podstawie art. 22 ust. 1 StanWyjątU rozporządzenie doprecyzowujące materię objętą Rozporządzeniem Prezydenta. Artykuł 22 ust. 1 StanWyjątkU rzeczywiście daje Radzie Ministrów uprawnienie do szczegółowego określenia trybu i sposobów oraz obszarowego, podmiotowego i przedmiotowego zakresu wprowadzenia i stosowania ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela, ale w granicach wyznaczonych Rozporządzeniem Prezydenta, przy uwzględnieniu w możliwym stopniu minimalizacji indywidualnych i społecznych uciążliwości wynikających ze stosowania tych ograniczeń, to oczywiste jest, że zakres jej kompetencji w tym zakresie wyznacza treść Rozporządzenia Prezydenta.
O ile zakresy ograniczeń odnoszące się do wolności zgromadzeń, organizowania imprez masowych oraz imprez artystycznych i rozrywkowych, a także obowiązku posiadania dokumentu tożsamości nie budzą, co do zasady wątpliwości, to ograniczenia w zakresie pozostałych praw i wolności są znacznie szersze niż zostało to określone w Rozporządzeniu Prezydenta5.
Dotyczy to:
– zakazu przebywania w ustalonym czasie w oznaczonych miejscach, obiektach i obszarach położonych na obszarze objętym stanem wyjątkowym (wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta zakaz ma charakter punktowy, dotyczy poszczególnych miejsc, obiektów, obszarów, natomiast zakaz określony przez RM wprowadza powszechny zakaz przebywania na całym obszarze objętym stanem wyjątkowym, z wyłączeniem tylko pewnych sytuacji i osób i przez cały okres trwania stanu), przez co znacznie szerzej ingeruje w konstytucyjną wolność przemieszczania się i jest niezgodne z art. 22 ust. 1 StanWyjatkU; ponadto zakaz przebywania na obszarze objętym stanem wyjątkowym obejmuje także dziennikarzy i innych przedstawicieli środków społecznego przekazu i nie obejmuje ich system przepustek, co stanowi proporcjonalne ograniczenie wolności i wolności słowa;
– ograniczenia dostępu do informacji publicznej przez odmowę jej udostępnienia w sposób określony w ustawie o dostępie do informacji publicznej, a dotyczącej czynności prowadzonych na obszarze objętym stanem wyjątkowym w związku z ochroną granicy państwowej oraz zapobieganiem i przeciwdziałaniem nielegalnej migracji (wprowadzone Rozporządzeniem Prezydenta RP ograniczenie odnosi się do informacji publicznej dotyczącej czynności prowadzonych na obszarze objętym stanem wyjątkowym w związku z ochroną granicy państwowej oraz zapobieganiem i przeciwdziałaniem nielegalnej migracji i nie oznacza całkowitego wyłączenia dostępu do informacji publicznej);
– zakazu utrwalania za pomocą środków technicznych wyglądu lub innych cech miejsc, obiektów lub obszarów obejmujących infrastrukturę graniczną, również w przypadku, gdy miejsca te, obiekty lub obszary stanowią tło dla wizerunku funkcjonariuszy Straże Granicznej lub Policji oraz żołnierzy Sił Zbrojnych RP (zakaz określony przez Radę Ministrów ma zastosowanie do innych niż wymienione w tym przepisie kategorii funkcjonariuszy i służb państwowych wykonujących zadania służbowe na terenie objętym stanem wyjątkowym).
W konsekwencji źródłem obowiązku zachowania, którego niewypełnienie zagrożone jest karą grzywny albo aresztu nie jest ustawa, a rozporządzenie wydane z przekroczeniem delegacji ustawowej. Rekonstrukcja znamion wykroczenia na podstawie takiego rozporządzenia nie daje się pogodzić z treścią art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, w myśl którego odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary, przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Wydane i ogłoszone rozporządzenia nie mogą ograniczać praw obywatelskich. Dlatego też, jeśli wniosek o ukarania obejmuje naruszenie któregoś z wymienionych obowiązków postępowanie powinno zakończyć się odmową wszczęcia, a w razie wszczęcia, umorzeniem postępowania.
W przypadku zastosowania postępowania mandatowego mandat staje się prawomocny z chwilą przyjęcia. W takim przypadku uchylenie mandatu jest możliwe w trybie przepisu art. 101 § 1 KPW, m.in. jeżeli grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Uchylenie następuje na wniosek ukaranego, jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego złożony nie później niż w terminie 7 dni od jego uprawomocnienia się mandatu lub na wniosek organu, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, albo z urzędu. Trzeba przy tym pamiętać, że w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego Straż Graniczna otrzymała uprawnienia do nakładania grzywny za wykroczenia wynikające z naruszenia ograniczeń wprowadzonych na czas stanu wyjątkowego.
Zachowanie 7-dniowego terminu wskazanego w art. 101 § 1 KPW w zaistniałych realiach było bardzo utrudnione, jeśli nie niemożliwe. Nie oznacza to jednak braku możliwości uchylenia mandatów nałożonych w stanie wyjątkowym ze względu na to, że sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania została nałożona grzywna może z urzędu przeprowadzić postępowania w każdym czasie. Zarówno w przypadku uznania za niezgodne z Konstytucją Rozporządzenia Prezydenta RP, jak też poszczególnych przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów skutek jest ten sam – grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym. Zachodzą zatem oczywiste podstawy do uchylenia prawomocnego mandatu.
The consequences of illegality of the state of emergency for adjudicating penalties for misdemeanours and imposing fines for the breach of its restrictions
The article presents the analysis of the consequences of illegality of introduction of the state of emergency as regards liability for misdemeanours committed during such state. The author puts forward and proves the thesis that in such circumstances the features of a prohibited act become decomposed followed by the occurrence of a negative procedural prerequisite, the consequence of which is impermissibility of wielding punishment both by courts and the police.
Key words: refugees, border, state of emergency, illegality of the state of emergency, no features of a prohibited act, liability for misdemeanours, annulment of a fine
* Artykuł został opublikowany na stronie www.prawonagranicy.pl
** Autorka jest Sędzią Sądu Rejonowego w Grójcu.
1 S. Trociuk, Stan wyjątkowy przy granicy z Białorusią – konsekwencje prawne, Lex/el 2021.
2 M. Wiącek, Pytanie prawne sądu do Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2011, s. 276.
3 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, s. 344–345.
4 Np. R. Piotrowski (wypowiedź) w: J. Ojczyk, K. Żaczkiewicz-Zborska, R. Krupa-Dąbrowska, M. Sewastonowicz, Prawo dla każdego, Lex; krytycznie też K. Bachman, Po co stan wyjątkowy, skoro Łukaszence skończą się uchodźcy, wyborcza.pl.
5 S. Trociuk, Stan wyjątkowy przy granicy z Białorusią – konsekwencje prawne, komentarz praktyczny, Lex/el. 2021.