Konferencja „Kierunki reform sądownictwa w społecznych projektach ustaw Stowarzyszenia Sędziów Polskich IUSTITIA”, Senat RP, 25.4.2024 r.
Proobywatelski, odpowiedzialny model zarządzania sądownictwem
Podstawowym założeniem jest poddanie zarządzania sądownictwa określonym zasadom w postaci zasad efektywności i transparentności z poszanowaniem niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 3 projektowanej ustawy).
Transparentność działania jest warunkiem sine qua non prawidłowego funkcjonowania zarządzania sądownictwem. Przejrzystość wzmacnia zaufanie obywateli do sądownictwa, a także zapobiega korupcji (w tym politycznej). Stąd też wprowadzono obowiązek zachowania przez Radę transparentności w wykonywaniu wszystkich swoich funkcji. Transparentność jest zapewniona w projektowanych uregulowaniach poprzez:
1) stanowienie przez Radę kodeksów etyki i dobrych praktyk;
2) dostarczanie informacji na temat funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości (art. 3 ust. 2 pkt 2) i związane z tym działanie Rzecznika Sądownictwa oraz Rzecznika Rady oraz dostarczaniu społeczeństwu i mediom wystarczających informacji, aby zapewnić właściwe postrzeganie wymiaru sprawiedliwości przez społeczeństwo (art. 40 projektu ustawy);
3) składanie sprawozdań przez Radę i Biuro oraz formułowanie postulatów (art. 73 i 74 projektu ustawy);
4) dostarczenie każdemu kandydatowi pisemnej, uzasadnionej decyzji w sprawie mianowania i awansowania – jeżeli za wybór, mianowanie i awansowanie sędziów
5) prowadzenie działalności edukacyjnej i popularyzatorskiej (art. 7 pkt 16 projektu ustawy).
Proponuje się konkretne rozwiązania mające służyć efektywnemu zarządzaniu sądownictwem w postaci systemu ważenia sprawa, monitoringu oraz ewaluacji, czego uzupełnieniem jest konstrukcja pensum. Model ten na dzień dzisiejszy wprowadzony jest wyłącznie co do sądownictwa powszechnego. Wymiar sprawiedliwości musi zapewniać prawo do sądu odpowiedniej jakości w taki sam sposób w obszarze całego kraju, co jest możliwe wyłącznie przy założeniu równomiernego obciążenia sądów i sędziów zadaniami oraz zagwarantowania odpowiedniego poziomu specjalizacji. Do tej pory brak było systemu instytucji, które na gruncie prawnym regulowały te kwestie spójnie, przewidywalnie i transparentnie. Luki tej nie były w stanie wypełnić przepisy o właściwości czy systemie losowego przydziału spraw.
Instytucją, która umożliwi zbadanie obciążenie konkretnego sędziego to nowo wprowadzony system ważenia spraw. Mówiąc najprościej to sposób ważenia spraw, który dokonuje się tego poprzez ocenę przeciętnego czasu i wysiłku wymaganego do rozpatrzenia każdej sprawy. Ustanawiając system ważenia spraw bierze się pod uwagę charakter tych spraw, stopień ich skomplikowania, spodziewany i poniesiony nakład pracy konieczny do ich rozpoznania oraz równy podział spraw pomiędzy sędziów i racjonalne zarządzanie sądami. Waga sprawy ocenia złożoność różnych typów spraw w oparciu o założenie, że jeden rodzaj sprawy różni się od drugiego pod względem czasu i wysiłku wymaganego do rozpatrzenia przez sąd. W oparciu o powyższe możliwe jest ustalenie obciążenia konkretnego sędziego. Docelowo system ten służy także: określeniu planowanej liczby sędziów, urzędników sądowych w sądach, przypisaniu spraw do sądów, określeniu liczby sędziów w poszczególnych sądach rejonowych, okręgowych, apelacyjnych oraz SN, a docelowo we wszystkich sądach, określeniu liczby nowych sędziów i urzędników sądowych w różnych sądach, dokonaniu oceny produktywności sądów oraz oceny produktywności sędziów. Z instytucją systemu ważenia spraw związana jest instytucja pensum orzeczniczego sędziego. Czas pracy sędziego nadal jest określony wymiarem zadań oraz wymiarem innych czynności służbowych. Projekt wprowadza nowe pojęcie pensum orzeczniczego sędziego w kwartalnym i rocznym okresie rozliczeniowym (pensum orzecznicze), mając na uwadze charakter zadań, stopień ich skomplikowania oraz nakład pracy potrzebny do ich wykonania. Zgodnie z założeniami wykonanie w kwartalnym lub w rocznym okresie rozliczeniowym zadań w wymiarze określonym w pensum orzeczniczym nie uzasadnia odstąpienia przez sędziego od dokonania czynności niecierpiącej zwłoki lub koniecznej do zapobieżenia trudnym do odwrócenia skutkom. Istnieją możliwe różne warianty w tym zakresie, co zostanie szczegółowo omówione w artykule M. Walasika.
Zbadaniu obciążenia sądów służy przede wszystkim mapa sądownictwa powszechnego, która stanowi zgromadzone dane o ruchu spraw w sądach powszechnych, na których podstawie można stworzyć rzeczywistą mapę dostępności ochrony prawnej udzielanej przez te sądy. Pomocniczym instrumentem jest monitoring, który pomaga ocenić rzetelność, sprawność i kulturę urzędowania (art. 64–66 projektu). W oparciu o zgromadzone dane można dokonać ewaluacji. Ewaluacja działalności sądów obejmuje ocenę całokształtu działalności sądów, w tym niezwiązaną ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości i wykonywaniem innych zadań z zakresu ochrony prawnej (art. 67 projektu ustawy).
Ze względu na preferowany przez projekt model proobywatelski i wiążącą się z nim zasadę transparentności proponuje się wprowadzenie obligatoryjnych wysłuchań publicznych i z możliwością zadawania pytań sędziom będącym kandydatami na członków Rady (art. 17).
Konkluzje
Myśląc o wyborze modelu zarządzania sądownictwem, trzeba mieć na względzie, że z badań komparatystycznych wynika, że Krajowe Rady Sądownicze w Europie stały się a „soft” standard in Europe. Zarządzanie sądownictwem przez Krajową Radą Sądownictwa nie jest rozwiązaniem idealnym. Niemniej jak wskazuje Castilio – Ortiz – decydując się na wybór określonego zarządzania sądownictwem zawsze wybieramy określone wartości. W systemach demokratycznych tworzone są systemy zarządzania tak, aby zmaksymalizować zdolność sądownictwa do obrony demokracji, odpowiedzialność i współpracę ze społeczeństwem oraz niezależność sądów i niezawisłość sędziów. W systemach autorytarnych zarządzanie jest tworzone w taki sposób, aby maksymalnie podporządkować zarządzanie władzy wykonawczej. Nie możemy zapomnieć, o tym, że kluczowa rola przynależy do społeczeństwa obywatelskiego. Proponowany model ograniczonej autonomii w zarządzaniu to czyni, nie odbierając istotnej roli Ministrowi Sprawiedliwości, a maksymalizując kluczowe wartości, takie jak zdolność sądownictwa do obrony demokracji, odpowiedzialność i współpracę ze społeczeństwem oraz niezależność sądów i niezawisłość sędziów.