Konferencja „Kierunki reform sądownictwa w społecznych projektach ustaw Stowarzyszenia Sędziów Polskich IUSTITIA”, Senat RP, 25.4.2024 r.

Współzarządzanie Krajową Radą Sądownictwa

Biorąc pod uwagę powyższe elementy należy zaproponować nowoczesny system zarządzania sądownictwem, przy uwzględnieniu standardów konstytucyjnych. Założeniem, które zostało przyjęte w projektach, które przyjęliśmy jest uzdrowienie systemu zarządzania sądownictwem i nadania KRS funkcji organu współzarządzającego sądownictwem, co nie wymaga zmian Konstytucji. Krajowa Rada Sądownictwa będzie realizować przeważającą część funkcji z zarządzania, z czym powiązane jest domniemanie kompetencji przewidziane w art. 2 ust. 2 projektu. Nadal jest organem współzarządzającym, bo część kompetencji docelowo powinna przypaść kolegiom sądów, zgromadzeniom, prezesom sądów, dyrektorom czy Ministrowi Sprawiedliwości. Równocześnie należy podkreślić, że Rada w naszym systemie prawnym nie składa się wyłącznie z sędziów, a Minister Sprawiedliwości wchodzi w skład Rady z mocy Konstytucji. Rada bierze udział w zarządzaniu sądownictwem poprzez wykonywanie swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji. Poza sporem jest, że władze powinny ze sobą współpracować. Rada powinna tworzyć oraz utrzymywać stosunki z innymi organami (np. władz publicznych, lecz również władz samorządowych, czy samorządów) oparte na wzajemnym szacunku. Postulaty te realizuje art. 73 i 74 projektu co do informacji, sprawozdań i postulatów.

Niewątpliwie wyposażenie KRS w kompetencje określone w art. 7 i 8 spowodują ograniczenie kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Jednocześnie podkreślić należy, iż władzy wykonawczej nadal należeć będzie wykonywanie innych czynności, związanych z funkcjonowaniem organów wymiaru sprawiedliwości np. legislacja (konieczne jest stworzenie nowych kodeksów prawa cywilnego, karnego, czy procedury), opracowywanie strategii i Fundusze Europejskie, Komisja Reprywatyzacyjna, wykonanie orzeczeń i probacja, zawody prawnicze (adwokatura, radcy prawni, czy notariusze), część kompetencji co do współpracy międzynarodowej, jak i praw człowieka, czy w określonym zakresie sprawy rodzinne i nieletnich, a także Fundusz Sprawiedliwości

Apolityczność systemu zarządzania sądownictwem

Aby doszło do przywrócenia niezależności i apolityczności sądownictwa, tak aby mogło realizować swoje podstawowe funkcje w postaci wymierzania sprawiedliwości konieczny jest odpowiedni sposób ukształtowania pozycji Rady względem innych władz, skład i sposób wyboru członków KRS. Apolityczność zarządzania gwarantuje także odpowiednia regulacja do sposobu finansowania KRS, jak i sądownictwa. Gwarancje apolityczności zarządzania muszą być także realizowane w odniesieniu do informatyzacji i informacji.

Jednym z założeń projektu ustawy o KRS jest restytucja konstytucyjnych zasad dotyczących składu Krajowej Rady Sądownictwa i wyboru jej członków w celu realizacji prawa do sądu ustanowionego ustawą. Jest to warunek konieczny i niezbędny do przywrócenia funkcjonowania Rady w jej konstytucyjnym kształcie. Projekt ustawy przewiduje przywrócenie zgodnego z Konstytucją składu Rady i sposobu wyboru jej członków w celu odtworzenia niezależnego i apolitycznego wymiaru sprawiedliwości. Poza sporem jest, że obecna Krajowa Rada Sądownictwa ukształtowana w trybie określonym przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3) nie jest organem tożsamym z organem konstytucyjnym, którego skład i sposób wyłaniania reguluje Konstytucja RP, w szczególności w art. 187 ust. 1 Konstytucji RP³⁰.

Podkreślić należy, że konieczność zmian w odniesieniu od składu i wyboru członków Rady, będących sędziami wynika również z wyroku pilotażowego z 23.11.2023 r. w powołanej powyżej sprawie Wałęsa przeciwko Polsce, w którym ETPCz, zobowiązał Polskę do szybkiego opracowania środków (zmian legislacyjnych) mających na celu przywrócenie niezależności KRS poprzez wprowadzenie przepisów gwarantujących polskiemu sądownictwu prawo do wyboru sędziowskich członków Rady (zob. pkt 329 tego wyroku). Proponowane rozwiązania gwarantują bezstronność Rady i niezależność od czynników czysto politycznych.

Skład KRS jest wprost ustalony w art. 187 ust. 1 Konstytucji RP. Warte podkreślenia jest to, że okoliczność, iż w polskim systemie prawnym normy konstytucyjne przesądzają, że w składzie KRS znajdują się członkowie władzy wykonawczej i ustawodawczej powoduje obniżenie standardu względem standardów europejskich, gdzie wskazuje się, że Krajowe Rady powinny składać się w zasadzie tylko z sędziów. W konsekwencji projektowane uregulowania wprowadzają regulacje, zgodnie z którymi część Rady powinna być zawsze wybierana przez sędziów³¹. Co warte podkreślenia proponowana ustawa wprowadza rozwiązanie, zgodnie z którym w KRS są reprezentowani sędziowie wszystkich sądów (SN, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych). Należy wyraźnie zauważyć, że tylko takie rozwiązanie jest zgodne ze standardami europejskimi. Wskazać należy, iż wynika to zwłaszcza z Rekomendacji Warszawskich OBWE-ODHIR (2023), gdzie wskazuje się, iż sędziowie będący członkami rad sądownictwa powinni reprezentować ogół wymiaru sprawiedliwości, w tym sędziów sądów I instancji. Co więcej, z pkt 2 Rekomendacji wynika, że Rada nie powinna być zdominowana przez sędziów sądów wyższych instancji, jak np. sądów apelacyjnych. Projekt ustawy gwarantuje uczestnictwo w Radzie dla sędziów wszystkich sądów, odpowiedniego do ich liczebności. Co istotniejsze, regulacje zapewniają realną reprezentację ogółowi wymiaru sprawiedliwości, w tym sędziów sądów I instancji³². Reprezentacja nie jest zdominowana przez sędziów sądów apelacyjnych lub innych sądów wyższej instancji. Ustawa zmienia kwestię zgłaszania kandydatów sędziowskich na członków KRS (15 osób) zgodnie z regułami pluralizmu i współpracy. Prawo zgłaszania kandydatów-sędziów do Rady, zgodnie z art. 16 ust. 1 projektowanej ustawy, ma grupa w przypadku SN, sądów apelacyjnych, sądów wojskowych, NSA – 10 sędziów, w przypadku sądów okręgowych oraz wojewódzkich sądów administracyjnych – 30 sędziów, w przypadku sądów rejonowych – 50 sędziów, mających czynne prawo wyborcze w wyborach danego członka Rady. Prawo to ma także Krajowa Rada Radców Prawnych; Naczelna Rada Adwokacka; Krajowa Rada Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym; organ uprawniony do nadawania stopni naukowych w zakresie nauk prawnych; grupa co najmniej 2000 obywateli mających czynne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu.

Nowe uregulowanie art. 11 proponowanej ustawy zwiększa standardy dotyczące sposobu wyboru posłów na członków KRS, zgodnie z standardami europejskimi, przede wszystkimi przewidzianymi w the ENCJ Compendium on Councils for the Judiciary https://www.encj.eu/index.php/node/248. Ustawa wskazuje, że skoro członkowie niebędący sędziami są powoływani przez organy parlamentarne, pożądane jest, aby ich wybór zależny był od uzyskania określonej większości kwalifikowanej, aby uniknąć wpływów politycznych. Podobnie nowe uregulowanie zawarte w art. 12 projektowanej ustawy zwiększa wymogi dotyczące sposobu wyboru senatorów na członków KRS, zgodnie z standardami europejskimi przede wszystkimi przewidzianymi w the ENCJ Compendium on Councils for the Judiciary, https://www.encj.eu/index.php/node/248.

Apolityczność zarządzania musi znaleźć odzwierciedlenie w finansach. Koszty działalności Rady, podobnie jak dotychczas, są pokrywane z budżetu państwa, dochody i wydatki Rady stanowią odrębną część w budżecie państwa, natomiast dysponentem części budżetowej odpowiadającej Radzie jest Przewodniczący Rady i w zakresie wykonywania budżetu Rady Przewodniczącemu Rady przysługują uprawnienia ministra właściwego do spraw finansów publicznych. Co istotniejsze w zakresie zarządzania projekt wprowadza samodzielność finansowania sądownictwa powszechnego na wzór sądownictwa administracyjnego.

Nie bez znaczenia jest także powołanie wyspecjalizowanego Instytutu Informatyzacji Sądownictwa. Apolityczność w erze AI musi być także zagwarantowana w sferze cyfrowej. W tym zakresie projekt w art. 8 pkt 18 przyznaje Radzie kompetencje do wykonywania zadań z zakresu informatyzacji sądów. Ponadto zgodnie z art. 44 projektu Rada ma utworzyć Instytut Informatyzacji Sądownictwa, będący instytucją gospodarki budżetowej.