Kilka refleksji na temat wyboru i awansu sędziów w kontekście prawa europejskiego. Pięć kolejnych kroków w obronie niezależnego wymiaru sprawiedliwości1
3.2.4. Wybór prezesów sądów
Prezesi sądów mają w Europie różne kompetencje, ale zazwyczaj mają pewien wpływ na skład składów orzekających, powoływanie przewodniczących, przydział sędziów do izb, przydział spraw, przenoszenie sędziów, awansowanie sędziów oraz w sprawie odpowiedzialności dyscyplinarnej wobec sędziów. Uprawnienia te mogą być wykorzystywane, a w niektórych krajach są wykorzystywane do wywierania presji w celu uzyskania kontroli politycznej nad sędziami. Polska jest najbardziej widocznym i brutalnym przykładem tej presji, ale w innych krajach, np. na Węgrzech, jest ona bardziej ukryta i nikczemna.
Fakt, że prezesi sądów mogą potencjalnie wpływać na niezawisłość sędziowską, jest, moim zdaniem, jeszcze większym powodem do stosowania standardu, zgodnie z którym organ dokonujący wyboru sędziów musi składać się w większości z sędziów wybranych przez innych sędziów.
Przykładem naruszenia tej zasady jest z pewnością polska ustawa o ustroju sądów powszechnych. W 2017 r. ustawa ta została zmieniona, dając Ministrowi Sprawiedliwości uprawnienia – na okres sześciu miesięcy – do dowolnego zwalniania prezesów sądów i powoływania nowych prezesów bez udziału jakiegokolwiek organu dokonującego wyboru sędziów. W dniu 13.2.2018 r. Minister Sprawiedliwości odwołał 137 prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych oraz rozpoczął powoływanie nowych prezesów.
Na Węgrzech system wyboru prezesów sądów teoretycznie obejmuje sędziów, ale w praktyce system ten pomija udział sędziów. Wyjaśnię, jak to działa. W każdym sądzie jego sędziowie głosują na kandydatów na prezesa tego sądu i informują zarząd o wyniku głosownia. Władza wykonawcza może nie zastosować się do wyniku głosowania, ale nie może wskazać kandydata, który nie uzyskał większości głosów sędziów tego sądu, chyba że za zgodą Rady Sądownictwa. Ilekroć władzy wykonawczej nie podoba się wynik procesu wyboru i wie, że nie uzyska większości głosów w Radzie Sądownictwa, unieważnia proces wyboru i corocznie powołuje prezesów tymczasowych, bez udziału sędziów. Trwa to już od lat, tworząc praktykę systemowego omijania zwykłych procesów wyłaniania prezesów sądów i daje władzy wykonawczej ogromny wpływ na tych prezesów, a za ich pośrednictwem na sędziów, bo prezesów ad interim trzeba wybierać co roku.
W Austrii prezesi sądów administracyjnych są wybierani przez Ministra Sprawiedliwości bez jakiegokolwiek udziału środowiska sędziowskiego. W styczniu 2022 r. opublikowano tzw. pisma poboczne, w których partie koalicji rządzącej uzgodniły podział nominacji na najwyższe stanowiska, w tym w sądownictwie, między różne partie polityczne. Stanowi to oczywiste naruszenie prawa europejskiego, co do zasady, że wybór sędziów powinien opierać się na kryteriach merytorycznych, tym bardziej w przypadku wyboru prezesów sądów.
3.2.5. Organy dokonujące wyboru sędziów pozostające pod nieuzasadnionym wpływem stowarzyszeń sędziowskich
Odsyłam do tekstu mojego wystąpienia opublikowanego w Internecie4.
3.2.6. Decyzje o wyborze muszą być uzasadnione
Niektóre kraje europejskie mają tradycję konstytucyjną, jak Gruzja, zgodnie z którą organy konstytucyjne nie muszą uzasadniać swoich decyzji. W 2020 r. Trybunał Konstytucyjny Gruzji orzekł, że zasada ta ma zastosowanie również do konstytucyjnego organu dokonującego wyboru sędziów. Skutkiem tego orzeczenia jest to, że wynik procesu selekcji nie jest przejrzysty, a brak przejrzystości może podważyć zaufanie obywateli do wymiaru sprawiedliwości. Aby poprawić przejrzystość, OBWE-ODIHR proponuje uzupełnienie Zaleceń Kijowskich standardem pokazującym społeczeństwu, że obiektywne kryteria mianowania są postrzegane jako stosowane w drodze uzasadnionych decyzji. Jeżeli prawo krajowe, tak jak w Gruzji, nie wymaga uzasadnionych decyzji organów dokonujących wyboru sędziów, Trybunał w Strasburgu nie będzie w stanie wypełnić zadania oceny czy przedmiot i cel Konwencji są osiągane. Ponieważ jednak ma taki obowiązek, moim zdaniem, nałoży obowiązek uzasadniania decyzji na organy dokonujące wyboru sędziów.