Formularze uzasadnień wyroków w sprawach karnych – pożądany model uzasadnienia wyroku, czy jego karykatura?
Analiza doświadczeń praktycznych i ankieta środowiskowa z postulatami de lege ferenda
Vox populi, Vox Dei – oddajmy głos praktykom
Z rozmów w moim lokalnym środowisku prawniczym wynikało, iż zdecydowana większość rozmówców formularze ocenia negatywnie, część neutralnie, nieliczni są ich zwolennicy. Pozwoliłem sobie zanotować ich opinie opisowe.
Trudno było spotkać zwolenników bezwzględnych. Niektórzy spośród adwokatów dostrzegających pozytywy w pracy z formularzami, za główną ich zaletę postrzegają ,,przejrzystość, zwięzłość”. Niemniej od osób zakwalifikowanych jako zwolennicy formularzy pochodzą i takie opinie: ,,Argumentacja bywa powierzchowna. W sprawach skomplikowanych formularze się nie sprawdzają”. ,, Zdarzyło się, że sąd zamieścił jakieś ogólne treści, jak gdyby automatycznie, jakby pochodziły z innej sprawy. Miały też miejsce dwukrotne powtórzenia tych samych treści. W dużych sprawach uzasadnienie sporządzone na formularzu utrudnia percepcję procesu myślowego sądu”. Powierzchowność argumentacji sprawia, że ,,lepiej formułować zarzuty, że sąd do czegoś się nie odniósł” (sic!). Rozmówczyni (adwokat) pozytywnie ocenia zwartość i (jej zdaniem) uporządkowanie treści. Gdyby jednak miała pisać uzasadnienia w tej formie, to uważa, że byłoby to uciążliwe, zwłaszcza upychanie tekstu w rubrykach. Zgadza się, że uzasadnienie zwięzłe nie wymaga formy tabelarycznej. Zdecydowanie opowiada się za swobodą wyboru autora uzasadnienia co do formy, w jakiej ma zostać sporządzone, czy ma to być forma tradycyjna, czy formularzowa.
Pozostałe opinie okazały się o wiele mniej łaskawe dla formularzy. Rozmówcy spośród adwokatów, radców prawnych i prokuratorów stwierdzali m.in., iż: ,,Tradycyjne uzasadnienia były czytelniejsze, było łatwiej odtworzyć argumentację, łatwiej pisać apelację (adwokat), ,,… miały swoją strukturę, płynność, a formularze mają strukturę rozbitą – występuje dezintegracja treści, całość jest mniej czytelna” (prokurator), ,,Zdarzają się dokumenty sporządzone na formularzach niespełniające minimalnych standardów jakim winno odpowiadać uzasadnienie wyroku. Zdarzało się widzieć uzasadnienia, gdzie w ustaleniach faktycznych było tylko przytoczenie zarzutów, albo zbiorcze powołanie dowodów, przez co nie sposób było ustalić na podstawie jakiego dowodu, jaki fakt został ustalony” (adwokat).
,,Często brak szerszej argumentacji, ogranicza się ona do kilku lakonicznych zdań. Argumentacja mniej odnosi się do materiału dowodowego. W sprawie o oszustwo, gdzie ze szczególną pieczołowitością trzeba ustalić zamiar oskarżonego, uzasadnienie sądu ograniczyło się do wymienienia dowodów i kart akt sprawy, bez wyjaśnienia dlaczego danemu dowodowi daje wiarę. Niezwykle trudno pisać apelację w takiej sprawie, gdyż nie ma punktów zaczepienia. Nie wiadomo co myślał sąd wydając wyrok określonej treści” (adwokat).
,,Zdarzają się lakoniczne, sztampowe, ogólnikowe stwierdzenia, powtórzenie słów ustawy, bądź odwołanie się do innych dowodów, przymiotniki w rodzaju: »wiarygodne«, zgodne z innymi dowodami, a te dowody zgodne z tymi (tautologia), wzajemne odwoływanie się do dowodów. Nie ma jak zaczepić tego w apelacji, bo trudno odtworzyć proces myślowy sądu” (adwokat).
,,Z uzasadnieniami sporządzanymi na formularzach pracuje się bardzo źle. Są nieczytelne. Co więcej, używanie formularzy nie wpłynęło na objętość uzasadnień, bo jeśli ktoś chce napisać epopeję, to i tak napisze” (prokurator).
,,Uzasadnienia na formularzach czyta się dużo gorzej, są trudniejsze w percepcji, trzeba przyłożyć się do ich lektury i analizy. W uzasadnieniach tradycyjnych było więcej argumentów, lepiej rozmieszczona była ocena dowodów – na formularzach często ,,nic nie pasuje” (adwokat).
,,Formularze są fatalne, pracuje się fatalnie, Są sędziowie, którzy sprytnie omijają to wszystko, Tak jak Ty”… ,,…Wiele z nich jest jednak na granicy przejrzystości treściowej. Sposób wypełniania przez niektórych formularzy, czyni niemożliwym odtworzenie ich sposobu myślenia” (prokurator).
Jeden z ankietowanych prokuratorów: ,,Lubi czytać uzasadnienia autora artykułu, bo są napisane ze zrozumieniem, a nie równoważnikami zdań. Wiele uzasadnień tak napisanych nie pozwala »przejrzeć« myśli autora. Może uzasadnienia tak sporządzone pozwalają oszczędzić czas, ale nie stanowią wystarczająco uargumentowanych motywów orzeczenia”. Autor cytowanej wypowiedzi polemizuje z tezą, jakoby ustawodawca był racjonalny .
,,Trudno się zorientować w rozrzuconych w nieładzie myślach sądu. Wolała tradycyjne uzasadnienia, lepiej się czytało. Z formularzy trudno poznać rozumowanie sądu, brak głębszej argumentacji. Fatalna grafika. W formularzu jest też rozwlekłość”(adwokat).
,,Układ grafiki powoduje, że uzasadnienie jest obszerne. Argumentacja jest rozbita w dokumencie uzasadnienia. Pewne rzeczy się powielają. Uzasadnienia na formularzach gorzej się czyta” (adwokat).
,,Sędziowie odstępują od sporządzania uzasadnień, powołując się na fakt, że uzasadnienie na formularzu nie jest w stanie w pełni oddać procesu myślowego sądu. Lepiej czyta się tradycyjne. Lepiej oddają ocenę dowodów. Podobnie myśli większość kolegów/koleżanek prokuratorów” (prokurator).
,,Formularze uzasadnień uważa za niepotrzebne skomplikowanie” (adwokat).
,,Jest zwolenniczką wprowadzenia fakultatywności sporządzania uzasadnień na formularzach, gdyż jednym sędziom lepiej się wyraża myśli w tej formie, innym bardzo trudno” (adwokat).
,,W postępowaniu cywilnym wprowadzono formularze pozwów w postępowaniu upominawczym, by po czasie dokonać korekty legislacyjnej zakładającej fakultatywność ich użycia. Popiera analogiczną korektę legislacyjną w zakresie art. 99a § 1 KPK” (adwokat).
,,Zwraca uwagę, że w postępowaniu cywilnym przez jakiś czas obowiązywał formalizm co do pewnych rodzajów pism, który był przepisem martwym, bo pismo sporządzone tradycyjnie było uznawane i honorowane przez sąd” (adwokat).