Formularze uzasadnień wyroków w sprawach karnych – pożądany model uzasadnienia wyroku, czy jego karykatura?
Analiza doświadczeń praktycznych i ankieta środowiskowa z postulatami de lege ferenda
Podsumowanie
Zmuszenie sędziów do pisania uzasadnień w sformalizowanej, zunifikowanej formie dotyka delikatnej sfery wolności wyrażania swoich myśli – tu wolności co do formy tego wyrazu. Nie budzi wątpliwości, że niezawisłość należy rozumieć szeroko, nie tylko jako swobodę kształtowania treści rozstrzygnięcia, ale i jego formy. Wszelkie próby wtłoczenia myśli jurydycznej w odgórnie narzucone ramy jest w istocie nałożeniem pewnego rodzaju kagańca, przy czym za wręcz symboliczne ze względu na kontekst polityczno-społeczny jaki istniał w czasie wprowadzania zmian należy uznać wtłoczenie myśli jurydycznej za ,,kraty” (rubryki). A jak śpiewał klasyk: ,,wyrwij murom zęby krat”.
Jak jasno wynika z uzasadnienia nowelizacji KPK, formularze miały być niejako dla sędziów, aby ułatwić, uczynić mniej pracochłonną ich pracę. To założenie nie zostało zrealizowane, bowiem większość sędziów uważa, że formularze pracę im utrudniają, zwiększają pracochłonność, a jeśli w niektórych przypadkach jest inaczej, to często kosztem rzetelności procesu.
Jaką wartość chronią same rubryki? Jeśli ,,przejrzystość, zwięzłość, czytelność”, to może wartości te da się osiągnąć nieco inaczej, niż stosowanie ich sensu stricto? Ceniąc wielce i szanując pracę aparatu skarbowego, stwierdzić należy, że sąd nie jest Urzędem Skarbowym, gdzie funkcjonuje program sczytywania PIT dostosowany do układu graficznego formularzy podatkowych.
W zasadzie nie ulega kwestii, że w sprawach obszernych formularze się nie sprawdzają. Jeśli zaś nie sprawdzają się w sprawach ,,dużych”, to stąd już krok do wniosku, że nie sprawdzają się w ogóle, bowiem w sprawach prostych osiągnięcie zwięzłości nie jest szczególnym wyzwaniem.
Consensus co do odstępowania od stosowania formularzy oparty na stosowaniu Konstytucji i Prawa Europejskiego został złamany przez wszczynanie ,,czynności nadzorczych” zmierzających do wymuszenia stosowania formularzy. Badanie ankietowe pokazuje, że tego typu nadzór to raczej ewenement w skali kraju, jednak może on znaleźć naśladowców, którzy zechcą wcielić się w rolę ,,żandarmów” formularzy. Zgadzam się w pełni z Panem sędzią Jakubem Kościerzyńskim, przewodniczącym Zespołu do spraw Prawa Karnego Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia że tego typu działania to ,,wielopoziomowe naruszenie konwencyjnego prawa do rzetelnego procesu”. 19
Osobiście, sporządzanie uzasadnień orzeczeń jest dla mnie najbardziej lubianą częścią pracy sędziego. Pasja ta została w pewien sposób ,,odwzajemniona”. W 2004 r. z rąk Prezesa Sądu Najwyższego Izby Karnej Lecha Paprzyckiego odebrałem nagrodę ,,Sędzia Europejski” będącą wyrazem, jak wynika z wpisu na dyplomie: ,,najwyższej oceny uzasadnień orzeczeń sporządzonych przez laureata, opartych na Konstytucji i prawie europejskim”, której gratulowali mi obecni na uroczystości wręczenia nagród Andrzej Rzepliński, Marek Safjan i Minister Ryszard Kalisz. W dobie ,,formularzy” moje uzasadnienia stały się przedmiotem ,,czynności nadzorczych” podjętych przez Prezesa powołanego przez ministra Zbigniewa Ziobrę.
Jestem przekonany, że sytuacja dojrzała do tego, aby wprowadzić pilną nowelizację procedury karnej w zakresie formularzy uzasadnień wyroków.
Post scriptum :
Konsekwencją ankiety i podjętej wspólnie z Naczelną Radą Adwokacką inicjatywy są toczące się obecnie w sejmie prace legislacyjne nad projektem złożonym przez grupę posłów zakładającym uchylenie kontrowersyjnej regulacji. Swój projekt nowelizacji art. 99 a § 1 kpk zapowiedziało też Ministerstwo Sprawiedliwości.
Forms of statements of reasons for judgments in criminal cases – the desired model or its caricature?
An analysis of practical experience and a community survey with de lege ferenda postulates
Under the Act of 19 July 2019, Article 99a §1 was entered into the Code of Criminal Procedure to determine the obligation to draw statements of reaons for judgments on forms. The changed state of the law has created a number of challenges for judges on how to face the new model of those statements, which are divided into a series of tables and boxes. The preparation of staements of reasons has become problematic due to the need to fit the text into narrow, verticalised boxes, difficulties in assigning evidence to facts, the repeated assessment of the same evidence, and a convoluted system of cross-references. This had an adverse impact on clarity and readability, and the text became long-winded. Statements have become less comprehensible to recipients, especially those not professionally involved in law. However, a fair, logical and comprehensible statement of reasons for a judgment should enable the parties, particularly the defendant, to become familiar with the arguments in favour of the decision adopted by the court, which is a prerequisite for an effective appeal. The judgment of the Supreme Court of 11 August 2020, I KA 1/20, upholds the view that, due to the importance of the quality of the court’s statement of reasons for the right to a fair trial, its preparation on a form does not provide the proper procedural instrumentality for the fulfilment of this standard. Consequently, as the Supreme Court concluded, preparing a statement of reasons on a form is only legally permissible if it does not violate a party’s right to a fair trial. Despite such a clear position of the Supreme Court, which derived the abandonment of the application of Article 99a § 1 of the Code of Criminal Procedure directly from the obligation to invoke Article 45(1), Article 91(2) of the Constitution and Article 6(1) of the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, some overzealous court presidents made attempts to enforce the use of the forms by way of administrative supervision. The potential chilling effect of these measures prompted the author of this article to conduct a nationwide survey among lawyers and to launch a legislative change initiative. In the survey, as many as 80% of judges saw the need to change the legal status of Article 99a § 1 of the Code of Criminal Procedure, either by making the use of such forms optional or by repealing this provision completely. A vast majority of surveyed judges pointed out the increased laboriousness of producing such statements. In contrast, as many as 84% of the respondents in the group of attorneys/prosecutors considered that the preparation of a statement of reasons on a form could undermine – at least in some cases – the fairness of the trial. As many as 62% of surveyed attorneys and prosecutors opted for the complete elimination of Article 99a § 1 of the Code of Criminal Procedure from criminal procedure, whereas 33% suggested that the principle of optional application should be introduced. The descriptive assessments confirmed the aforementioned shortcomings of the forms, particularly their complete inadequacy for the statements of reasons for judgments in cases involving many persons and a larger number of charges. As a consequence of the survey and the initiative taken jointly with the National Bar Council, legislative work is currently underway in the Sejm on a motion submitted by a group of MPs to repeal the controversial regulation. The Ministry of Justice has also announced its draft amendment to Article 99a § 1 of the Code of Criminal Procedure.
Key words: forms for statements of reasons for judgments, boxes, shortening, simplification, illegibility, non-transparency, laboriousness, importance of the quality of statement of reasons, violation of the fairness of the trial, right to a fair trial, right to instances, scattered constitutional control, right to refuse the application of an unconstitutional provision, unlawful supervision, violation of independence, repressions for the application of the Constitution and European law, survey in the legal community, negative assessment of forms, numerous defects in forms, proposing law changes, need for amendments