Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wobec kryzysu praworządności w Polsce – cz. 2
Czteroletnia zwłoka w podjęciu decyzji o powołaniu na stanowisko sędziego i odwołanie z delegacji do sądu wyższej instancji
I tak, w sprawie Kocot i Kappes przeciwko Polsce Skarżący złożyli skargi w związku z czteroletnią bezczynnością Prezydenta RP niepodejmującego działań zmierzających do powołania ww. na stanowiska Sędziów Izby Cywilnej Sądu Najwyższego po podjęciu uchwały przez Krajową Radę Sądownictwa procedującą przed 2018 r. Skarżący są profesorami uniwersyteckimi, specjalistami w zakresie porównawczego międzynarodowego prawa cywilnego, handlowego i prywatnego. Uchwałą z 26.2.2018 r. KRS (działająca pod rządami starych przepisów, wtedy jeszcze pod przewodnictwem I Prezes Sądu Najwyższego Małgorzaty Gersdorf) przedstawiła kandydatury wymienionych Prezydentowi RP do powołania ich na stanowiska Sędziów Sądu Najwyższego. Do 2020 r. nic się jednak w ich sprawie nie działo. W lipcu i listopadzie 2020 r. skarżący Wojciech Kocot zwrócił się do Prezydenta RP o poinformowanie go o wyniku jego wniosku. W odpowiedzi został poinformowany przez Kancelarię, że jego kandydatura jest rozpatrywana. W styczniu 2021 r. Wojciech Kocot ponowił zapytanie, jednak nie uzyskał odpowiedzi. Skarżący Kappes nie zwracał się do Prezydenta z zapytaniem o losy jego kandydatury. Powołując się na art. 8 Konwencji, obaj skarżący podnieśli w swej skardze, że milczenie Prezydenta RP przez prawie 4 lata w sprawie rekomendacji KRS co do powoływania ich na stanowiska sędziów SN narusza ich prawo do poszanowania życia prywatnego. Powołując się w istocie na art. 6 i 13 Konwencji, skarżący zarzucili również brak środka odwoławczego, za pomocą którego mogliby poddać swoje odpowiednie sytuacje opisane w tych konwencjach do zbadania właściwym organom krajowym. Pytania zakomunikowane przez Trybunał wskazują na to, że ETPCz zamierza zbadać charakter aktu powołania i fakt braku niezaskarżalności decyzji Prezydenta w tym przedmiocie.
W sprawie Hejosz przeciwko Polsce skarżący (który nota bene jest również uczestnikiem innego postępowania przez Trybunałem, a mianowicie postępowania w sprawie tzw. skargi niepowołanych, skargi nr 62765/14, 62769/14, 62772/14 i 11708/18) upatruje naruszenia Konwencji w fakcie odwołania go przez Ministra Sprawiedliwości z delegacji sędziego do sądu wyższej instancji na podstawie nieznanych kryteriów, bez podania przyczyny i bez możliwości poddania przez danego sędziego decyzji ministerialnej w tej kwestii kontroli sądowej. Skarżący będąc sędzią Sądu Okręgowego w Katowicach, decyzją Ministra Sprawiedliwości z 13.3.2013 r. został skierowany do SA w Krakowie na czas nieokreślony. W dniu 20.3.2017 r., na podstawie art. 77 § 4 ustawy o ustroju sądów powszechnych ( PrUSP), minister odwołał jednak delegację skarżącego ze skutkiem od 31.3.2017 r. Decyzji ministerialnej w tej kwestii nie towarzyszyło żadne uzasadnienie. W dniu 25.4.2017 r. skarżący wniósł skargę do TK z wnioskiem o stwierdzenie, że art. 77 § 4 ustawy – nieokreślający żadnych kryteriów odwołania sędziego ani nieprzewidujący możliwości poddania takiego odwołania kontroli sądowej – jest sprzeczny z art. 45 ust. 1 (prawo do sądu) w zw. z art. 78 (prawo do odwołania się od wydanych wyroków i decyzji w pierwszej instancji), art. 10 (zasada podziału władz) i 173 (zasada niezależności sądów i trybunałów) Konstytucji. W dniu 18.6.2019 r. TK odrzucił skargę Krzysztofa Hejosza, uznając, że skarżący – wbrew wymogowi art. 73 Konstytucji RP – nie wskazał ostatecznej decyzji dotyczącej jego bezpośrednio. Tymczasem taka właśnie decyzja jest niezbędna do wszczęcia kontroli konstytucyjnej. Powołując się na art. 6 ust. 1 i 13 Konwencji, skarżący zarzuca w związku z tym brak środka zaskarżenia decyzji ministerialnej o odwołaniu jego delegacji. Powołując się z kolei na art. 8 Konwencji, skarżący podnosi ponadto, że przedmiotowa decyzja ministerialna narusza jego prawo do poszanowania życia prywatnego.
Na marginesie zauważyć trzeba, że Trybunał zakomunikował w niniejszej sprawie także potrzebę pochylenia się nad tym, czy sprawa, z którą do Sądu zwrócił się Krzysztof Hejosz, ma charakter cywilny w ujęciu konwencji, a jeżeli tak to czy Skarżący miał dostęp do „sądu” w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji oraz czy odwołanie Skarżącego z delegacji przez Ministra Sprawiedliwości stanowiło ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnego Skarżącego w rozumieniu art. 8 Konwencji.
Miesięczna natychmiastowa przerwa w orzekaniu
Skarga Synakiewicz i inni przeciwko Polsce koncentruje się natomiast na problemie zgodności zarządzeń o natychmiastowej przerwie w czynnościach służbowych sędziego (opartych na dyspozycji art. 130 ust. 1 PrUSP) ze standardami strasburskimi.
W sprawie tej w istocie występują czterej skarżący, których historie mają wspólny mianownik. Skarżący są sędziami sądów powszechnych (oprócz Sędziego Adama Synakiewicza także Sędzie Marzanna Piekarska-Drążek, Anna Głowacka, Agnieszka Niklas-Bibik i Joanna Hetnarowicz-Sikora). W różnych terminach między lipcem 2021 r. a lutym 2022 r. zasiadali oni w składach orzekających swoich sądów, które wydawały wyroki lub postanowienia kwestionujące legalność sądów złożonych z sędziów powołanych przez Prezydenta RP na podstawie uchwał Krajowej Rady Sądownictwa (KRS) działającej na podstawie ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o KRS oraz niektórych innych ustaw. Wszystkie zakwestionowane orzeczenia ww. Sędziów odnosiły się m.in. do orzecznictwa Trybunału (por. Xero Flor w Polsce Sp. z o.o. przeciwko Polsce, nr 4907/18, 7.5.2021 r.; Broda i Bojara przeciwko Polsce, nr 26691/18 i 27367/18, 29.6.2021 r.; Reczkowicz przeciwko Polska, nr 43447/19, 22.7.2021 r., Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce, nr 49868/19 i 57511/19, 8.11.2021 r.; oraz Advance Pharma Sp. z o.o. przeciwko Polsce, nr 1469/20, 3.2.2022 r. (nie final)) lub TSUE w sprawie różnych aspektów ogólnej reorganizacji polskiego wymiaru sprawiedliwości (streszczenie istotnych faktów znajduje się w Advance Pharma sp. z o.o. (cyt. powyżej), § 4–78 i 98–169 oraz Grzęda przeciwko Polsce [GC], nr 43572/18, § 14–28, 15.3.2022 r.). Po ogłoszeniu tych orzeczeń Minister Sprawiedliwości, który jest również Prokuratorem Generalnym (w sprawach nr 46453/21, 8076/22 i 9988/22) lub Prezes Sądu (w sprawach nr 8687/22 i 15928/22) zarządził w różnych terminach miesięczną natychmiastową przerwę w wykonywaniu funkcji orzeczniczych skarżących na podstawie art. 130 ust. 1 PrUSP. Zgodnie z art. 130 ust. 3 PrUSP Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego powinna, nie później niż przed upływem postanowienia o natychmiastowej przerwie, wydać uchwałę o zawieszeniu sędziego albo uchylić postanowienie. Izba Dyscyplinarna nie rozstrzygnęła jednak w przypadku żadnego ze Skarżących kwestii ich zawieszenia w terminie miesiąca od dnia wydania odpowiednich postanowień. Wszyscy wznowili więc swoje funkcje sądownicze po wygaśnięciu odpowiednich zarządzeń. Jednocześnie sprawy dyscyplinarne ww. Sędziów toczą się przed Izbą Dyscyplinarną Sądu Najwyższego (a obecnie przed Izbą Odpowiedzialności Zawodowej SN). Izba ta może w każdej chwili wydać uchwałę zawieszającą skarżących w wykonywaniu ich funkcji orzeczniczych lub uchylić zaskarżone postanowienia. W pierwszym przypadku wynagrodzenie sędziego zostałoby obniżone o 25–50% na czas trwania zawieszenia. W tym czasie Skarżący zostali bowiem oskarżeni przez zastępcę rzecznika dyscyplinarnego do spraw sędziów sądów powszechnych m.in. o to samo przewinienie dyscyplinarne, jakim było dokonywanie „czynności kwestionujących istnienie stosunków służbowych sędziego, skuteczność jego powołania lub legitymację konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej”, o których mowa w art. 107 ust. 1 pkt 3 PrUSP. Zastępca Rzecznika Dyscyplinarnego dla Sędziów Sądów Powszechnych uznał również, że zarzucane skarżącym przewinienia dyscyplinarne noszą znamiona przestępstwa nadużycia władzy w rozumieniu art. 231 § 1 KK. Wszyscy skarżący skarżą się na natychmiastowe przerwanie ich czynności orzeczniczych zarządzone przez Ministra Sprawiedliwości (46453/21, 8076/22, 9988/22) lub Prezesa Sądu Okręgowego (8687/22 i 15928/22) i kontrolę tych zarządzeń przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego (a obecnie – przez Izbę Odpowiedzialności Zawodowej). Skarżący w sprawach Synakiewicz (nr 46453/21), Niklas-Bibik (nr 8687/22), Hetnarowicz-Sikora (nr 9988/22) i Głowacka (nr 15928/22) zarzucają ponadto, że zaskarżone zarządzenia negatywnie wpłynęły na ich reputację i karierę zawodową. W sprawie tej Trybunał docieka, czy art. 6 ust. 1 Konwencji w jego ujęciu cywilnym miał zastosowanie do zarządzeń wydanych na podstawie art. 130 ust. 1 PrUSP (zob. Baka przeciwko Węgrom [GC], nr 20261/12, § 104–105, 23.6.2016 r.; Paluda przeciwko Słowacji, nr 33392/12, § 33–34, 23.5.2017 r.; Camelia Bogdan przeciwko Rumunii, nr 36889/18, § 70, 20.10.2020 r.; Grzęda przeciwko Polsce [GC], 43572/18, § 265–327, 15.3.2022 r.) i czy zapewniono skarżącym prawo do sądu w celu ochrony ich praw o charakterze cywilnym, zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji. Trybunał docieka także, czy art. 6 ust. 1 Konwencji można interpretować w ten sposób, że uznaje się subiektywne prawo sędziów do ochrony i poszanowania ich indywidualnej niezawisłości przez państwo. Tu Trybunał zaznacza wyraźnie, iż pytanie nawiązuje do faktu, że Minister Sprawiedliwości (lub odpowiednio: prezesi sądów okręgowych) zarządzili w odniesieniu do każdego ze skarżących natychmiastową przerwę w funkcjach orzeczniczych w odpowiedzi na treść orzeczeń sądowych wydanych przez sądy w składach, w których zasiadali poszczególni skarżący, co – jak zaznacza Trybunał – jest sprzeczne z literą art. 130 ust. 1 PrUSP. Sąd w Strasburgu docieka także, czy niezawisłość sędziowska skarżących była w niniejszych sprawach respektowana przez państwo. W sprawie tej Trybunał ustala także, czy doszło do ingerencji w prawo skarżących do poszanowania ich życia prywatnego w rozumieniu art. 8 ust. 1 Konwencji z powodu zarządzenia natychmiastowej przerwy w wykonywaniu przez nich czynności orzeczniczych, a jeżeli tak, to czy ingerencja ta była uzasadniona w rozumieniu art. 8 ust. 2 Konwencji, w szczególności zaś czy była ona „zgodna z prawem”, czy służyła jednemu z celów wymienionych w art. 8 ust. 2 Konwencji i czy była ona konieczna w społeczeństwie demokratycznym. W związku z tym, że skarżący Adam Synakiewicz podnosi także naruszenie art. 18 w zw. z art. 6 i 8 Konwencji, Trybunał rozważać będzie także to, czy zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach orzeczniczy służyło jakimkolwiek uzasadnionym interesom, czy też raczej stanowiło ukrytą formę nękania i miało na celu ograniczenie niezawisłości sędziowskiej w Polsce.