Aspekty prawne programu Rodzina 500 Plus – od ratio legis do praktyki sali sądowej
Dostępność świadczenia w razie przebywania za granicą jednego z rodziców
Obecnie procedowana zmiana może mieć istotny wpływ na sytuację rodzin, w których jedno z rodziców pracuje za granicą. O świadczenie mogą ubiegać się obywatele polscy mieszkający w Polsce oraz cudzoziemcy, którzy zamieszkują na terytorium Polski przez okres pobierania świadczenia, którzy spełniają warunki z art. 1 ust. 1 PomWychDzU, czyli wobec których stosuje się przepisy o koordynacji systemów zabezpieczeń społecznych; w sytuacji, gdy wynika to z międzynarodowych umów dwustronnych, w karcie pobytu znajduje się adnotacja dotycząca dostępu do rynku pracy.
Jak wygląda sytuacja, gdy jedno z rodziców mieszka poza granicami Polski? W tym przypadku świadczenie wychowawcze nie będzie przysługiwać, jeżeli rodzinie przysługuje za granicą świadczenie o podobnym charakterze, z wyjątkiem sytuacji, gdy przepisy o koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy przewidują inaczej. Przepisy te wynikają z prawa unijnego, które nie pozwala na pobieranie świadczeń rodzinnych z dwóch krajów członkowskich. W przypadku zamieszkiwania jednego z rodziców poza UE obowiązuje mechanizm pozwalający na wyeliminowanie sytuacji pobierania świadczeń rodzinnych z dwóch krajów. Jeżeli rodzic złoży wniosek o świadczenie rodzinne poza UE, tamtejszy urząd przekazuje informacje o tym marszałkom województw w Polsce. Marszałkowie informują o tym fakcie odpowiednie gminy. Przepisy te mają służyć ograniczeniu przypadków nienależnego pobierania świadczeń przez osoby mieszkające za granicą13.
Słuszne w założeniu przepisy powodują jednak bardzo długie oczekiwanie na decyzję. Rodziny, które znajdują się w sytuacji, gdy któryś z rodziców mieszka za granicą, ale nie otrzymuje tam świadczeń rodzinnych, czekają miesiącami na wydanie decyzji w sprawie 500+. To ma się zmienić po uchwaleniu nowelizacji, która wprowadza również wyłącznie elektroniczną formę wniosków. Nowelizacja wprowadza przepisy, zgodnie z którymi świadczenie przysługiwać będzie w Polsce w pełnej wysokości niezależnie od ustalenia pierwszeństwa w wypłacie świadczeń w innym kraju (projekt ustawy o zmianie ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci oraz uzasadnienie).
Tryb wnioskowania o świadczenie
W tej części artykułu analizujemy tryb wnioskowania o świadczenie. Nowością jest to, że świadczenie ma charakter uniwersalny14 i przysługuje wszystkim dzieciom – można je uznać za formę bezwarunkowego dochodu gwarantowanego, który w swoich założeniach ma przysługiwać wszystkim obywatelom15. Z drugiej jednak strony, otrzymanie świadczenia obwarowane jest pewnymi warunkami. Jednym z takich warunków jest wypełnienie i złożenie wniosku o świadczenie. W dodatku wniosek trzeba składać co roku.
W momencie wprowadzania świadczenia istniały obawy o to, czy systemy przeznaczone do składania wniosków wytrzymają wzmożony ruch. Wielu rodziców czekało na możliwość złożenia wniosku i chciało to zrobić jak najszybciej. W związku z tym konieczna okazała się dywersyfikacja kanałów elektronicznych. Dzięki współpracy Ministerstwa ze Związkiem Banków Polskich 19 banków zaoferowało możliwość złożenia wniosków przez swoje systemy oraz włączyło się w kampanię informacyjną16. Dzięki temu możliwe było złożenie wniosków w formie elektronicznej również przez osoby, które nie dysponowały podpisem elektronicznym ani profilem zaufanym.
Świadczenie wychowawcze nie jest wliczane do dochodu podczas starania się o: dodatek mieszkaniowy, świadczenia z pomocy społecznej i z funduszu alimentacyjnego, stypendia socjalne17. Dodatkowo nowelizacja ustawy z 10.6.2016 r. wprowadziła zakaz uwzględniania świadczeń przy wyznaczaniu zakresu obowiązku alimentacyjnego.
Wpływ programu Rodzina 500plus na obowiązek alimentacyjny
Wprowadzenie programu Rodzina 500 plus było przedmiotem szerokiej dyskusji jeszcze w toku procesu legislacyjnego, jak i w okresie vacatio legis. Już uchwalone przepisy jeszcze przed wejściem w życie stały się przedmiotem zainteresowania opinii publicznej, prasy, praktyków i teoretyków prawa, jak również podmiotów publicznych, w zakresie wpływu programu na obowiązek alimentacyjny. Ustawa z 11.2.2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci weszła w życie 1.4.2016 r. Krótko po rozpoczęciu jej obowiązywania pojawiły się enuncjacje prasowe wskazujące na orzeczenia sądowe uwzględniające świadczenie wychowawcze przy orzekaniu o alimentach oraz wnoszenie pozwów o obniżenie alimentów w związku z wprowadzeniem świadczenia 500+, co spotkało się z natychmiastową reakcją władzy wykonawczej18.
Już 21.4.2016 r. do Sejmu wpłynął prezydencki projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Druk sejmowy Nr 448)19.
Nowelizacja ustawy
W wyniku powyższej inicjatywy ustawą z 10.6.2016 r.20, która weszła w życie 20.8.2016 r., ustawodawca dokonał zmian w KRO, KPC, ustawie z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe21 oraz ustawie z 5.11.2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych22. Dodając art. 890 § 11 KPC, ustawodawca przesądził, że zajęcie (w toku egzekucji komorniczej) wierzytelności z rachunku bankowego nie obejmuje m.in. kwot pochodzących ze świadczeń, dodatków i zasiłków, o których mowa w art. 833 § 6 KPC, czyli m.in. świadczenia wychowawczego. Zmiany w Prawie bankowym oraz SpKasyU dotyczyły wprowadzenia nowego typu rachunku – rachunku rodzinnego oraz zwolnienia spod zajęcia środków pieniężnych pochodzących ze świadczeń, dodatków i zasiłków oraz innych kwot opisanych w treści nowych przepisów, w tym m.in. świadczenia wychowawczego. Poniżej skupimy się na nowelizacji KRO i wynikłych z tego dla orzecznictwa sądów w sprawach alimentacyjnych konsekwencjach. Ustawodawca dokonał zmiany brzmienia art. 135 § 3 KRO, dotychczas stanowiącego, że świadczenia z pomocy społecznej lub funduszu alimentacyjnego, o którym mowa w ustawie z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów23 podlegające zwrotowi przez zobowiązanego do alimentacji oraz świadczenia dla rodziny zastępczej nie wpływają na zakres obowiązku alimentacyjnego, wymieniając obecnie w punktach, jakie świadczenia nie wpływają na zakres świadczeń alimentacyjnych, w tym wskazując w pkt 3 świadczenie wychowawcze, o którym mowa w PomWychDzU.
Nowelizacja ta nie usunęła jednak wszelkich wątpliwości praktycznych związanych z orzekaniem w sprawach alimentacyjnych.